Ο ρυθμός του Μπαρόκ διαδέχτηκε την Αναγέννηση (ειδικότερα τον Μανιερισμό) και αναπτύχτηκε από τον 17ου αιώνα έως περίπου τα μέσα του 18ου αιώνα. Ο όρος «Μπαρόκ» χρησιμοποιήθηκε από τεχνοκριτικούς μιας νεότερης εποχής και είχε αρνητική σημασία, καθώς επιδίωκαν να γελοιοποιήσουν τις τάσεις της τέχνης της προαναφερόμενης περιόδου. Εξετάζοντας ετυμολογικά τον όρο Μπαρόκ πιθανολογείται ότι προέρχεται από την πορτογαλική λέξη barucca που σημαίνει ένα στραβό ακανόνιστο μαργαριτάρι. Ως επίθετο δηλώνει γενικά την έννοια του ασυνήθιστου ή παράδοξου. Επίσης και στα Ιταλικά η λέξη barocco έχει αρνητική έννοια: δηλώνει την μεσαιωνική σκέψη τη σχετική με τον σχολαστικισμό. Αρνητική σημασία δίνονταν στο Μπαρόκ και από τη γαλλική θεωρία της τέχνης του κλασικισμού, ειδικότερα στην αρχιτεκτονική όπου, δήλωνε αυτό που πάει ενάντια στον κανόνα, το ανώμαλο.
Το Μπαρόκ αναπτύχτηκε σε μια εποχή όπου η Ευρώπη βίωνε τις συνέπειες του μεταρρυθμιστικού κινήματος του Λούθηρου και των μυητών του, καθώς και τις δράσεις από την πλευρά της καθολικής εκκλησίας προκειμένου να απαντήσει αλλά και να ανακόψει την μεταρρυθμιστική επέκταση. Η αντιπαράθεση των δύο πλευρών κορυφώνεται με τον φοβερό θρησκευτικό πόλεμο καθολικών και προτεσταντών που κράτησε τριάντα χρόνια (1618-1648). Αποτέλεσμα των παραπάνω συγκρούσεων ήταν το μοίρασμα της Ευρώπης σε δύο θρησκευτικές περιοχές.
Το σύνολο της βόρειας Ευρώπης ασπάστηκε τον προτεσταντισμό, ενώ η νότια Ευρώπη παρέμεινε καθολική. Επίσης, σε πολιτικό επίπεδο ο 17ος αιώνας χαρακτηρίζεται ως ο αιώνας της απολυταρχίας. Ενισχύεται, δηλαδή, η εξουσία των ηγεμόνων, με αποτέλεσμα το κράτος να γίνει ισχυρότερο όσο ποτέ άλλοτε. Στην οικονομία, την περίοδο που εξετάζουμε, παρατηρείται μια μεταστροφή του εμπορικού κέντρου.
Ενώ δηλαδή, πριν από τον 17ο αιώνα το κέντρο ανάπτυξής και εμπορίου ήταν η Μεσόγειος, με την γεωγραφική και οικονομική διείσδυση των βόρειο-δυτικών Ευρωπαίων στις αποικιακές κτήσεις, παρατηρείται μια σταδιακή μετατόπιση του εμπορίου στον Ατλαντικό, με αποτέλεσμα την ενδυνάμωση και την ανάπτυξή των βόρειων χωρών σε βάρος της Μεσόγειου. Ως άμεση απόρροια των παραπάνω θεωρείται η ενίσχυση και η ισχυροποίηση της αστικής τάξης των βόρειων περιοχών της Ευρώπης. Η τέχνη του Μπαρόκ υπηρετεί ταυτόχρονα τόσο την κοσμική όσο και τη θρησκευτική εξουσία.
Αρχιτεκτονική
Το Μπαρόκ γίνεται όργανο-εργαλείο προπαγάνδας στα χέρια της καθολικής εκκλησίας, με κύριο εκφραστή της το μοναστικό τάγμα των Ιησουιτών το οποίο, αποτέλεσε το κύριο όργανο της Αντιμεταρρύθμισης.
Η εκκλησία του προαναφερόμενου τάγματος στη Ρώμη Il Gesu, Giacomo della Porta(1568) περιλάμβανε τα βασικότερα χαρακτηριστικά της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του μπαρόκ. Αρχικά το σχήμα της βασίστηκε σε νέο και ασυνήθιστο σχέδιο. Απορρίφθηκε η αναγεννησιακή ιδέα της συμμετρικής και στρογγυλής εκκλησίας, ως ακατάλληλη για τη θεία λειτουργία. Η εκκλησία των Ιησουιτών είχε το σχήμα σταυρού με ένα ψηλό και επιβλητικό θόλο, που άφηνε το φως να διαχέεται στο εσωτερικό. Το κεντρικό κλίτος ήταν έτσι κατασκευασμένο ώστε οι πιστοί θα μπορούσαν ανεμπόδιστα να βλέπουν την Αγία Τράπεζα. Γενικότερα η αρχιτεκτονική του μπαρόκ προτίμησε την έλλειψη, το ωοειδές, τις σύνθετες καμπύλες, όπως την παραβολή και την υπερβολή, οι οποίες εντείνουν την δραματικότητα και το συναίσθημα. Η εκκλησιά έπρεπε με κάθε τρόπο να είναι προσιτή στον πιστό να τονίζει και να ενδυναμώνει την ιερότητα, να υπερτονίζει το μεγαλείο του Θείου.
Για τον παραπάνω λόγο το Μπαρόκ υιοθετεί την πολυτελή όψη του κτηρίου και την πολυτελή διακόσμηση, τις έντονες φωτοσκιάσεις και τα παιχνίδια της οφθαλμαπάτης, τα οποία υποδαυλίζουν τη συμμετοχή στο θείο δράμα. Στους αρχιτέκτονες που υπηρετούν τον ρυθμό του Μπαρόκ αξίζει να αναφέρουμε τον Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι (1598-1680), ο οποίος σχεδίασε τον γιγάντιο στέγαστρο ή κουβούκλιο του Αγίου Πέτρου, επίσης σχεδίασε δύο τεράστιους βραχίονες κιονοστοιχιών, που περιβάλουν την οβάλ πλατεία του Βατικανού. Όπως έλεγε ο ίδιος ο αρχιτέκτονας “οι βραχίονες αυτοί αγκαλιάζουν τους καθολικούς για να ενδυναμώσουν την πίστη τους, τους αιρετικούς για να τους συμφιλιώσουν με την εκκλησία, και τους απίστους για να τους διδάξουν την πραγματική πίστη”.
Ο Μπερνίνι θα κλιθεί από τον Λουδοβίκο ΙΔ΄ βασιλιά της Γαλλίας να δώσει τη συμβουλή του προκειμένου να κατασκευαστεί το αντιπροσωπευτικότερο ανάκτορο του Μπαρόκ, που θα στεγάσει την κοσμική εξουσία. Πρόκειται για τις Βερσαλλίες, οι οποίες κατασκευάστηκαν από τους αρχιτέκτονες Λουί λε Βω και Ζυλ Αρντουέν Μανσάρ. Οι προαναφερόμενοι κλίθηκαν μέσω της τέχνης τους να εκθειάσουν το κρατικό μεγαλείο. Μέσω της μεγαλοπρέπειας, της χλιδής των υλικών και της θεατρικότητας θέλησαν να υποβάλουν – επιβάλλουν στο θεατή την αίσθηση ότι ανήκει στην θέση του υπηκόου. Οι Βερσαλλίες είναι μπαρόκ μόνο και μόνο από το μέγεθος τους. Υπάρχουν 123 παράθυρα στην πρόσοψη του κάθε ορόφου προς τους κήπους. Οι κήποι, οι αλέες από σχηματοποιημένα δέντρα, οι υδρίες, οι λίμνες, τα παρτέρια και τα αγάλματα καλύπτουν μεγάλο αριθμό στρεμμάτων γης. Το ανάκτορο αποτελείται από τρία μέρη, το κυρίως μέρος όπου έμενε η βασιλική οικογένεια σε σχήμα U, και άλλες δύο πτέρυγες δεξιά και αριστερά του κυρίως κτιρίου όπου έμεναν οι ευγενείς, ο κλήρος και οι υπουργοί. Άλλα 3 παραπλήσια κτίρια χτίστηκαν για να στεγάσουν το προσωπικό, που αποτελούνταν από χιλιάδες υπηρέτες, τα μαγειρεία, τα εκατοντάδες άλογα μαζί με τις άμαξες τους και όλο τον υπόλοιπο απαραίτητο εξοπλισμό.
Το κέντρο των Βερσαλλιών είναι η Αίθουσα των Καθρεφτών (ή και Αίθουσα των Κατόπτρων), μήκους 70 μέτρων, στολισμένη με πανάκριβα κρύσταλλα, κεριά και καθρέφτες, τους πιο ακριβούς της εποχής εκείνης. Στο ταβάνι και στους τοίχους δεσπόζουν τοιχογραφίες και διάφορα άλλα έργα τέχνης από τους καλύτερους ζωγράφους της Ευρώπης εκείνης της εποχής, έχοντας ανεκτίμητη αξία. Παράλληλα, δίπλα στην Αίθουσα των Καθρεφτών βρίσκονται τα βασιλικά διαμερίσματα, με μεγαλύτερο αυτό του βασιλιά, που περιλαμβάνει δεκάδες δωμάτια. Κυρίαρχο στοιχείο σε όλα αυτά, είναι οι τοιχογραφίες και οι πίνακες ζωγραφικής, εμπνευσμένα κυρίως από την ελληνική μυθολογία.
Γλυπτική
Η αρχιτεκτονική της περιόδου του μπαρόκ είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη γλυπτική καθώς ένα αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα ερμηνεύεται κατά κύριο λόγο ως ένα τεράστιο γλυπτό. Γι’ αυτό οι σημαντικότεροι αρχιτέκτονες ήταν και γλύπτες αλλά και το αντίστροφο. Τα γλυπτά που κοσμούσαν τις εκκλησίες διακρίνονταν για τον έντονο αισθησιασμό, τη δραματικότητα, τη θεατρικότητα και το πάθος τους. Αντιπροσωπευτικό έργο είναι “Η έκταση της Αγίας Θηρεσίας” του Τζανλορέντσο Μπερνίνι (1645-1652). Τα αγάλματα αναπαριστούν μία σκηνή που περιγράφει η Αγία Θηρεσία της Αβιλά στην αυτοβιογραφία της,για ένα πολύ ζωντανό όραμα βλέποντας έναν άγγελο να της τρυπά την καρδιά με ένα χρυσό βέλος, προκαλώντας της ταυτόχρονα μεγάλη χαρά και πόνο. Η Αγία είναι ξαπλωμένη σε ένα σύννεφο με το στόμα μισάνοιχτο και τα μάτια κλειστά, ενώ το σώμα της καλύπτει πτυχωτό ύφασμα. Από ψηλά την κοιτά ένας άγγελος που είναι έτοιμος να την τρυπήσει με ένα βέλος. Οι πλούσιες πτυχώσεις των ρούχων και η στάση των σωμάτων εγκαταλείπουν τους κλασικούς περιορισμούς και συνθέτουν μια παθιασμένη, κατά άλλους υπερβολικά φιλήδονη εικόνα. Το φως πέφτει από επάνω, από ένα παράθυρο που είναι αόρατο από το εξωτερικό του ναού, δημιουργώντας μια εξωπραγματική εικόνα. Πάνω από τις μαρμάρινες μορφές έχουν κατασκευαστεί ακτίνες που αναπαριστούν το θείο φως από μπρούντζο.
Ζωγραφική
Η ζωγραφική του 17ου αιώνα κυρίως υπέθαλψε αλλά και εξέφρασε την ανάγκη των αριστοκρατών, από τη μια μεριά και των αστών από την άλλη, για προβολή της δύναμης και της εξουσίας τους. Σε μια περίοδο θρησκευτικής διαμάχης και υποχώρησης του θεοκρατικού πνεύματος, οι ηγεμόνες και οι αστοί της Ευρώπης ήθελαν να προβάλουν και να υπερτονίσουν τον αρχηγικό τους ρόλο στην κοινωνία. Οι ηγεμόνες απευθύνονται σε καλλιτέχνες, οι οποίοι θα ήταν ικανοί με τα έργα τους να αναδείξουν την ηγετική φυσιογνωμία και την υπεροχή των παραγγελιοδόχων τους. Ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος του Μπαρόκ στη βόρεια Ευρώπη υπήρξε ο Φλαμανδός Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς (1577-1640), ο οποίος επί χρόνια ήταν ο ευνοούμενος καλλιτέχνης του Ισπανού κυβερνήτη των Κάτω Χωρών, επίσης εργάστηκε ως ο επίσημος ζωγράφος σε διαφορετικές αυλές, παράγοντας κατά κύριο λόγο πίνακες κατά παραγγελία.
Ο Ρούμπενς δημιουργούσε κυρίως μεγάλου μεγέθους πίνακες, πράγμα που ταίριαζε στην άρχουσα τάξη, με θεματογραφία, κυρίως από την φλαμανδική παράδοση. Η ζωγραφική του Ρούμπενς χαρακτηρίζεται από την τοποθέτηση των μορφών σε μεγάλη κλίμακα με τρόπο που να προσφέρει περισσότερη κίνηση περισσότερο χώρο, περισσότερο φως και γενικότερα περισσότερη ζωντάνια. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Γκόμπριχ στο Χρονικό της Τέχνης «το μεγαλύτερο μυστικό της τέχνης του Ρούμπενς: η μαγική του ικανότητα να ζωντανεύει καθετί που άγγιζε, να τα κάνει όλα ορμητικά, χαρούμενα, ζωντανά.» Εκτός από τον Ρούμπενς, στους υπηρέτες του μπαρόκ του βορά αξίζει να προσθέσουμε τον μαθητή του τελευταίου Άντονυ βαν Ντάυκ (1599-1641), τον Φράνς Χάλς(1580-1666), τον σπουδαίο Ρέμπραντ (1606-1669) και τέλος τον Γιαν Βερμέερ (1632-1675).
Στη νότια Ευρώπη, και πιο συγκεκριμένα στην Ιταλία, οι καλλιτέχνες που ξεχωρίζουν είναι ο Αννιμπάλε Καρράτσι (1560-1609),ο οποίος ασπάζεται τους θεσμούς του μπαρόκ και πρωτοπορεί στην απόρριψη της κλασσικής Αναγέννησης. Επίσης ο Καραβάτζιο (1573-1610) αναδεικνύεται σε κορυφαίο εκπρόσωπο του Μπαρόκ, κυρίως λόγω της μαεστρίας του να χειρίζεται σωστά τον φωτισμό στα έργα του, πετυχαίνοντας να αποδώσει με επιτυχία την ψυχολογική ένταση της στιγμής.
Ο Καραβάτζιο είναι επίσης γνωστός για τον «ώμο νατουραλισμό», δηλαδή την ακριβή περιγραφή της πραγματικότητας αδιαφορώντας για τον αν είναι όμορφη ή άσχημη.
Στην Ισπανία, ο Βελάσκεθ (1599-1660) παρακολουθεί και θαυμάζει τα έργα του Καραβάτζιο και αφομοιώνει το νατουραλισμό του. Ο Βελάσκεθ κατέχει μία θέση ανάμεσα στους σημαντικότερους ζωγράφους στην ιστορία της τέχνης, ενώ η δεξιοτεχνία και η τεχνική του, τον έκαναν να ξεχωρίσει από τους υπόλοιπους καλλιτέχνες του «χρυσού αιώνα» της ισπανικής ζωγραφικής, θεωρούμενος ένας από τους πατέρες της ισπανικής σχολής. Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του περιλαμβάνει προσωπογραφίες, ατομικές ή και ομαδικές. Η ικανότητα του Βελάσκεθ να ζωντανεύει τις μορφές και να τις αποδίδει με τρόπο μαγικό, θα τον κάνει επίσημο ζωγράφο της ισπανικής Αυλής, τίτλο που διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του.
H τέχνη του Μπαρόκ συνδέθηκε αφενός, με την ανάγκη της καθολικής εκκλησίας να υπερτονίσει το ρόλο και το κύρος της ως κορυφαία ευρωπαϊκή εκκλησία, κύρος που είχε θιχτεί και τσαλακωθεί από την προτεσταντική μεταρρύθμιση. Αφετέρου με την ανάγκη των αριστοκρατών και των αστών να προβάλλουν και να αναδείξουν τον ηγετικό ρόλο που διαδραμάτιζαν στην ευρωπαϊκή κοινωνία του 17ου αιώνα.
Εξαιτίας των παραπάνω, ο ρυθμός του Μπαρόκ διακρίνεται για την μεγαλοπρέπεια του, τον πολυτελή διάκοσμο, την χρησιμοποίηση πολυτελών υλικών. Επίσης, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Μπαρόκ αποτελεί η χρήση του φωτός. Λεπτομέρειες που πρέπει να αναδειχτούν λούζονται στο φως, ενώ, άλλες μένουν σκόπιμα στη σκιά. Επιπροσθέτως, στις κυριότερες κοινές συνιστώσες του Μπαρόκ ανήκουν η δυναμική σύνθεση, η χρήση ή η άρνηση των κλασσικών αναγεννησιακών προτύπων, η ανάπτυξη μυθολογικών παραστάσεων, η ανάπτυξη της τοπιογραφίας, της νεκρής φύσης, του πορτρέτου.
Όλα τα παραπάνω πήραν σάρκα και οστά από μια πλειάδα δημιουργών, των οποίων το έργo όχι μόνο δεν είναι ξεπερασμένο, αλλά αποτελεί κεντρικό σημείο αναφοράς ως τη σημερινή μεταμοντέρνα εποχή.
