Young Lear: Επαναγράφοντας τον Σαίξπηρ στο σύγχρονο κόσμο

Το 2016 είναι το Παγκόσμιο Έτος Σαίξπηρ, η επέτειος των 400 χρόνων από το θάνατο του μεγάλου «Βάρδου του Έιβον» και πλήθος εκδηλώσεων, σεμιναρίων, θεατρικών παραστάσεων και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων εν γένει είναι αφιερωμένες σε αυτόν και στο πολυποίκιλο έργο του, ανά την χώρα μας αλλά και ανά τον κόσμο. Στην θεατρική πρακτική της πρωτεύουσας, πέρα από τα πολυάριθμα ανεβάσματα θεατρικών του έργων, παρατηρείται και η έντονη διάθεση μεταγραφής, διασκευής ή και προσαρμογής του έργου του στη σύγχρονη πραγματικότητα.

Στη μεταπολεμική Αγγλία, για παράδειγμα, η λογοτεχνική κριτική είχε χρησιμοποιήσει διάφορα μεθοδολογικά εργαλεία για να ερμηνεύσει το έργο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ ενώ σύγχρονοι θεατρικοί συγγραφείς επανέγραψαν ή διασκεύασαν τα θεατρικά του έργα με απρόσμενους τρόπους. Δεδομένου ότι ορισμένες ιδεολογικές αξιώσεις καθορίζουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις, κριτικοί και θεατρικοί συγγραφείς έχουν χρησιμοποιήσει τα έργα του Σαίξπηρ για να παράγουν, να αναπαραγάγουν ή να αμφισβητήσουν ιστορικά προσδιορισμένες σχέσεις εξουσίας, σχετικά με πολιτιστικές κατηγορίες.

“Ο Σαίξπηρ είναι σαν τον κόσμο ή την ίδια τη ζωή. Κάθε ιστορική περίοδος βρίσκει σε εκείνον αυτό που ψάχνει και αυτό που θέλει να δει.”
Jan Kott, Σαίξπηρ, ο Σύγχρονός μας

Την προηγούμενη θεατρική χρονιά, μας απασχόλησε η δραματουργική και σκηνοθετική προσέγγιση του πολυβραβευμένου Λιθουανού σκηνοθέτη, Oskaras Korsunovas, στην σαιξπηρική Τρικυμία (1611), με το έργο του, Μιράντα, που παρουσιάστηκε στο Θέατρο Πορεία. Στη μεταθεατρική προσέγγιση του Korsunovas, η σχέση του πατέρα (Πρόσπερο) με την κόρη του Μιράντα ανατροφοδοτείται και επαναπροσδιορίζεται διαρκώς από το εσωτερικό παιχνίδι που έχουν θέσει ως ζωτικής σημασίας συνθήκη: την επαναλαμβανόμενη αναπαράσταση του σαιξπηρικού αυτού έργου. Ακόμη, η αμφίδρομη σχέση πατέρα-κόρης μετατοπίζεται χρονικά στο τέλος της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, αλλά και τοπικά σε ένα διαμέρισμα που επεκτείνεται μέσω της πνευματικής ελευθερίας που το κοινωνικό περιβάλλον τους στερεί.

Στα πλαίσια του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου, παρακολουθήσαμε στις 17 και 18 Ιουλίου στην Πειραιώς 260, μια ελεύθερη διασκευή του αριστουργηματικού σαιξπηρικού έργου Βασιλιάς Ληρ (1609), το Young Lear της Ιόλης Ανδρεάδη και του Άρη Ασπρούλη. Το έργο αυτό επαναγράφει στο σήμερα τη γνωστή ιστορία του βασιλιά της Βρετάνης με τρόπο δραματουργικά και σκηνικά ευφυή, αποκαλύπτοντας πως η διαχρονικότητα των κλασικών κειμένων έγκειται όχι μόνο στην μετάδοση πανανθρώπινων μηνυμάτων, αλλά και στο ότι μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για επαναδιαπραγμάτευση ιδεολογικών και κοινωνικοπολιτικών ζητημάτων που κατατρύχουν τη σύγχρονη πραγματικότητα.

Στον Βασιλιά Ληρ παρακολουθούμε το χρονικό πτώσης του σαιξπηρικού ηγεμόνα, που επέρχεται ως άμεση συνέπεια της αλαζονικής αυταρχίας και της εγωπαθούς απολυτότητας που τον διακατέχει. Αφορμώντας από μία γνωστή λαϊκή ιστορία, που υπάρχει σε πολλές παραδόσεις και λαούς, ο Σαίξπηρ μας παραδίδει μία καθαρόαιμη τραγωδία. Το μοτίβο που εμφανίζεται και σε άλλους λαούς αφορά στην νομή του βασιλείου του Ληρ στις τρεις κόρες του, ζητώντας ως αντάλλαγμα να τον κολακέψουν με λόγια αγάπης και αβροφροσύνης. Όταν εκείνος θα αποκηρύξει την πιστή και ειλικρινή Κορντέλια, μοιράζοντας το βασίλειο στις δύο μοχθηρές και ιδιοτελείς κόρες του, Ρήγκαν και Γκόνεριλ έχει ήδη προδιαγράψει την ζοφερή του τύχη και την επώδυνη είσοδό του σε έναν κόσμο αυταπατών και ψευδαισθήσεων, που θα βιώσει μέσω της τρέλας. Η τρέλα του Ληρ είναι απόρροια του ανεξέλεγκτου κοινωνικού και υπαρξιακού χάους που έχει επέλθει στο βασίλειο και στην ψυχή του αντίστοιχα.

Το σύγχρονο έργο, μεταφερμένο στο 2016, ορίζει μία αντισυμβατική και πρωτότυπη συνθήκη βασισμένη στο ότι πέντε αδέρφια βρίσκονται στον προθάλαμο της αίθουσας χειρουργικών επεμβάσεων σε κατάσταση αναμονής, καθώς ο πατέρας τους υποβάλλεται σε μια εξαιρετικά επικίνδυνη επέμβαση. Ύστερα από πολλές στιγμές αμηχανίας, φόβου και σιωπηρής αγωνίας, ο πρώτος γιος παίρνει τον λόγο αναλαμβάνοντας τον ρόλο του πατέρα. Τα λόγια του, είναι τα λόγια του Βασιλιά Ληρ – και ξεχειλίζουν αβίαστα από το στόμα του.

Το κωδικοποιημένο αυτό παιχνίδι ρόλων που εισαγάγει στο σύγχρονο έργο τον πολύπλοκο σαιξπηρικό λόγο αποτελεί το μόνο μέσο ξεδίπλωσης και ανάδειξης των λεπτών ψυχολογικών κραδασμών των μελών της οικογένειας αλλά και των πολυτάραχων μεταξύ τους σχέσεων. Παρόλο που στο επίσης θέατρο εν θεάτρω που έστησε ο Korsunovas τους πολυάριθμους ρόλους της Τρικυμίας εναλλάσσουν πατέρας και κόρη, στο Young Lear οι ρόλοι είναι σαφώς προσδιορισμένοι στον καθένα. Εξαίρεση αποτελεί ο ρόλος του πατέρα-βασιλιά, τη θέση-ρόλο του οποίου αναλαμβάνει ο πρωτότοκος γιος, σε μία προσπάθεια αποδόμησης και ανατροπής των συμβατικών και, ενδεχομένως περιοριστικών ρόλων εξουσίας που όριζε η συγκεκριμένη «διανομή ρόλων».

Μέσα από αυτή την απαραίτητη ρεαλιστική συνθήκη διερευνώνται καίρια και διαχρονικά κοινωνικά και ηθικά ζητήματα που θίγει το πρωτότυπο έργο, όπως το εάν οι ήρωες του Βασιλιά Ληρ αποτελούν θεματοφύλακες των οικογενειακών δομών και συγκρούσεων, εκπροσώπους του καλού και του κακού, αρχέτυπα των χαρακτήρων που επινοούμε για τους προγόνους μας και που η εκπλήρωσή τους μάς βαραίνει μια ζωή. Το σύγχρονο έργο ανανεώνει ή ακόμη και αμφισβητεί τον συμβατικό τρόπο ανάγνωσης του Βασιλιά Ληρ, ενώ ταυτόχρονα  αποκαλύπτει την ασάφεια μεταξύ της δυνατότητας για πολιτική αλλαγή και την υποταγή σε μια ουσιωδώς αμετάβλητη αντίληψη της ανθρώπινης κατάστασης.

Η σκηνική γλώσσα που έχτισε με τρόπο εύρυθμο και σαφή η νεαρή μα πολλά υποσχόμενη Ιόλη Ανδρεάδη είναι εντέχνως ελκυστική και προσεγμένη στη λεπτομέρεια. Η εξαίρετη κινησιολογία των ηθοποιών, οι σημαίνουσες σιωπές και η υποκριτική ομοιογένεια των ηθοποιών αποτέλεσαν το τρίπτυχο της επιτυχίας της εν λόγω παράστασης. Το καλοκουρδισμένο σκηνικό αποτέλεσμα συμπληρώνει το λιτό και σκόπιμα «ψυχρό» σκηνικό της αίθουσας αναμονής νοσοκομείου και τα καλαίσθητα, σύγχρονης αισθητικής κοστούμια της Δήμητρας Λιάκουρα. Παρόλα αυτά, μία πιο περιορισμένη παράθεση αποσπαμάτων του σαιξπηρικού έργου θα είχε συντελέσει σε μία αρτιότερη ανάπτυξη του «κάτω κειμένου», της σύγχρονης οικογένειας, αποκλείοντας ορισμένα νοηματικά κενά που κατά διαστήματα ανακύπτουν.

“Μια ιστορία παλιά – πολύ παλιά,
για έναν γυμνό βασιλιά, με αξιώματα βαριά
που τον κατάπιε της ζωής το φίδι
και όλα όσα μαθαίνει ο άνθρωπος όταν καταλήγει.”

Μακριά από «σαιξπηρικές μανιέρες» και με καθαρή σκηνοθετική γραμμή, η Ιόλη Ανδρεάδη διαχειρίστηκε επάξια το έμψυχο υλικό της. Ο Μιλτιάδης Φιορέντζης αναλαμβάνει τον ρόλο του πατέρα-Ληρ και με μία αινιγματική εξουσιαστική διάθεση που συμπυκνώνεται στη γεμάτη νεύρο σκηνική του παρουσία είναι ο νεαρός Ληρ που κλέβει την παράσταση. Οι Χρηστίνα Γαρμπή και Ελεάνα Καυκαλά, με μια υπόγεια δηκτικότητα, ενσαρκώνουν τις δύο μοχθηρές και ιδιοτελείς κόρες του Ληρ -Ρήγκαν και Γκόνεριλ- ή αλλιώς τις δύο αδερφές με αρπακτικές διαθέσεις εναντίον του νεαρού Ληρ στη σύγχρονη εκδοχή. Η Μαρία Προϊστάκη στο ρόλο της ειλικρινούς Κορντέλια και μικρής αδερφής, δεν διαθέτει το συναισθηματικό βάθος που απαιτείται. Ο Θύμιος Κούκιος ορθά φαντάζει τεχνηέντως συνωμοτικός και επιτηδευμένα καθωσπρέπει, ενώ ο Νεκτάριος Σμυρνάκης στο ρόλο του τρελού που έχει απεκδυθεί το γκροτέσκ στοιχείο του σαιξπηρικού ρόλου αλλά έχει προσδώσει μία βαθιά ειλικρίνεια και αμεσότητα, δίνει νέες ψυχογραφικές διαστάσεις στον τόσο απαιτητικό αυτό ρόλο.

Πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία του Young Lear στάθηκε η φράση του Έντγκαρ από τον Βασιλιά Ληρ, “He childed as I fathered” («έγινε ο Ληρ παιδί κι εγώ έγινα πατέρας» -μετ. Ιόλη Ανδρεάδη). Η φαινομενικά ανοίκεια ιστορία και πορεία του πλάνητα βασιλιά από την ευημερία στη φτώχεια, από την οικογενειακή θαλπωρή στη συναισθηματική απομόνωση και από την υπεροψία στην αυτογνωσία, μετατρέπεται σε οικεία αντανάκλαση του σημερινού κοινωνικοπολιτικού τοπίου της κρίσης. Σε μια εποχή όπου ακόμη «οι τρελοί οδηγούν τυφλούς», κι έστω μία σαιξπηρική φράση μπορεί να αποτελέσει το δραματουργικό έρεισμα για τη σύνθεση ενός νέου έργου που στρέφεται προς μία σύγχρονη προβληματική, το εγχείρημα της προσαρμογής του Σαίξπηρ στο σύγχρονο κόσμο βρίσκει τη θέση που του αρμόζει.

Trailer

Πληροφορίες παράστασης Young Lear

Συντελεστές

• Σύλληψη – Σκηνοθεσία – Μετάφραση – Κίνηση: Ιόλη Ανδρεάδη
• Ελεύθερη Διασκευή: Ιόλη Ανδρεάδη & Άρης Ασπρούλης
• Σκηνογραφία – Κοστούμια: Δήμητρα Λιάκουρα
• Ηχοτοπίο: Γιάννης Χριστοφίδης
• Φωτισμοί: Χριστίνα Θανάσουλα
• Βοηθός Φωτισμών: Μαριάντζελα Σεφεριάν
• Κατασκευές: Περικλής Πραβήτας & Βικτώρια Νταρίλα
• Φωτογραφίες: Πάνος Μιχαήλ
• Οργάνωση Παραγωγής: Art Minds
• Ερμηνεύουν (αλφαβητικά): Χρηστίνα Γαρμπή, Ελεάνα Καυκαλά, Θύμιος Κούκιος, Μαρία Προϊστάκη, Νεκτάριος Σμυρνάκης, Μιλτιάδης Φιορέντζης.
• Ημέρες και ώρες παραστάσεων: 17 & 18 Ιουλίου στις 21.00 μ.μ.
• Τιμές εισιτηρίων: 15 ευρώ, 5 ευρώ (Φοιτητικό-Άνεργοι-Α.μεΑ.)
• Διάρκεια παράστασης: 1 ώρα και 30′ χωρίς διάλειμμα
• Η παράσταση πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης. Ένα πρώτο σχεδίασμα του «Young Lear» ανέβηκε από την Ιόλη Ανδρεάδη τον Οκτώβριο του 2014 στο «Teatro Due» της Ρώμης, σε συνεργασία με την αμερικανή σκηνοθέτη Annie Levy, στο πλαίσιο της διεθνούς πλατφόρμας σκηνοθετών «World Wide Lab».
  -Θέατρο Θησείον
• Πρεμιέρα: Σάββατο 1^η Οκτωβρίου στις 19.00 (14 παραστάσεις)
• Ημέρες και ώρες παραστάσεων: Σάββατο 1 Οκτωβρίου στις 19.00 και από 2 έως 30 Οκτωβρίου κάθε Παρασκευή, Σάββατο & Κυριακή στις 21.15
• Τιμές εισιτηρίων: 12 ευρώ

Πληροφορίες θεάτρου 

• Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου: Πειραιώς 260 | Κτήριο Ε’ – Site
• θησείον, ΕΝΑ ΘΕΑΤΡΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ, Διεύθυνση: Τουρναβίτου 7, Αθήνα (Ψυρρή)
• τηλέφωνο ταμείου: 210-3255444, ώρες ταμείου : 17:00 – 20:30 (ανοικτό μόνο τις ημέρες των παραστάσεων)
• Facebook / Site

Χορηγός επικοινωνίας