Χαρτογραφώντας ιστορικά τραύματα, το οικογενειακό γενεαλογικό δέντρο και τη γυναικεία υποκειμενικότητα

Στο προτελευταίο μυθιστόρημα του Χρήστου Χωμενίδη, Νίκη (εκδ. Πατάκη, 2014), βραβευμένο με το βραβείο Public και το βραβείο μυθιστορήματος του Αναγνώστη, το ατομικό και το συλλογικό, ο μύθος και η ιστορία διαπλέκονται αξεδιάλυτα ενώ ταυτόχρονα ανταγωνίζονται το ένα το άλλο. Ο συγγραφέας, μη έχοντας εμπειρίες από την εποχής στην οποία αναφέρεται, φιλοτεχνεί τον μυθιστορηματικό καμβά της νεοελληνικής κοινωνίας από τη δικτατορία του Μεταξά μέχρι και την δεκαετία του 1960, βασιζόμενος σε διαμεσολαβημένες μνήμες. Πιο συγκεκριμένα, η πλοκή ξεδιπλώνεται πάνω στο αφηγηματικό εύρημα της νεκρής μητέρας του, η οποία με τη διαύγεια που της επιφυλάσσει η μετα θάνατον αφήγηση, προβαίνει στην επισκόπηση της ζωής της και στην άρθρωση του γενεαλογικού της δέντρου με αναστοχαστική διάθεση. Καθώς το μεγαλύτερο μέρος της κριτικογραφίας έχει εστιάσει στην ιστορικό-πολιτική διάσταση του βιβλίου ως αφηγήματος της Αριστεράς,  η προσέγγισή μου φωτίζει περισσότερο το προσωπικό πεδίο, την κατασκευή και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει το γυναικείο υποκειμένο.

Ο Βασίλης Νεφελούδης (1906 - 2004) ήταν κεντρικό στέλεχος της ελληνικής Αριστεράς, βουλευτής του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, πρωτεργάτης στα κινήματα της Μέσης Ανατολής, και από τους πρώτους υποστηρικτές της Ανανεωτικής Αριστεράς.
Ο Βασίλης Νεφελούδης (1906 – 2004) ήταν κεντρικό στέλεχος της ελληνικής Αριστεράς, βουλευτής του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, πρωτεργάτης στα κινήματα της Μέσης Ανατολής, και από τους πρώτους υποστηρικτές της Ανανεωτικής Αριστεράς.
Κατάδυση στις παιδικές μνήμες

Πατέρας της Νίκης είναι ο Αντώνης Αρμάος (λογοτεχνική περσόνα του Βασίλη Νεφελούδη), Μικρασιάτης πρόσφυγας και ηγετικό πρόσωπο του ΚΚΕ κατά τη δεκαετία του 1930. Ο Χωμενίδης σκιαγραφεί την πορεία του Αρμάου από την κορυφή της προπολεμικής κομματικής ιεραρχίας στον πολιτικό υποσκελισμό μετά την Απελευθέρωση και τη βαθιά παρανομία, μέχρι την ένταξή του στην ΕΔΑ μετά την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού. Παρά τη διαγραφή του από το ΚΚΕ και τη διάψευση των προσδοκιών του για μια σοσιαλιστική κοινωνία, ο Αρμάος δεν απεμπόλησε ποτέ τα πολιτικά του πιστεύω.

Πλάι στους ιδεολογικά παροπλισμένους Αντώνη Αρμάο και την (επίσης μέλος του ΚΚΕ) γυναίκα του, Άννα, στο μυθιστόρημα εμφανίζονται πλήθος χαρακτήρες ανήκοντες σε κάθε πιθανή κοινωνική τάξηž από πολιτικούς εξόριστους μέχρι τυχοδιώκτες, μαυραγορίτες και άλλα δωσίλογα στοιχεία (λόγου χάρη ο συνεργάτης των Γερμανών και εκπρόσωπος της Volkswagen, Στράτος Βρανάς και ο Σάββας Μπογδάνος, που διετέλεσε υπουργός Επισιτισμού επί της κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου. Οι τελευταίοι συνδέονται με τη Νίκη με δεσμούς εξ αγχιστείας, με αποτέλεσμα η ηρωίδα να ανατραφεί μέσα σε μία διασπασμένη ιδεολογικά οικογένεια και να μυηθεί στο διχαστικό κλίμα του εμφύλιου από τα πρώτα παιδικά της χρόνια, πριν αυτός ξεσπάσει στο κοινωνικό-πολιτικό πεδίο. Αυτή η σύγκρουση (προσωπικό vs. πολιτικό ή οικογένεια vs. ιδεολογία) που διατρέχει το μυθιστόρημα φέρνει αντιμέτωπα άτομα με εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές πεποιθήσεις, τα οποία επιχειρούν να γεφυρώσουν το ιδεολογικό χάσμα μέσω της οικογενειακής αφοσίωσης, υποστήριξης και των δεσμών αίματος.

Χρήστος Χωμενίδης
Ο Χρήστος Χωμενίδης
Ζητήματα ταυτότητας και γυναικεία χειραφέτηση

Η συγκρουσιακή σχέση που διαμορφώνεται ανάμεσα στον αριστερό κομματικό λόγο και την συντηρητική ή δεξιά ρητορική διοχετεύεται στον ψυχισμό της Νίκης και οδηγεί σε μία ετερογενή και σύνθετη εκδοχή της ταυτότητας. Έτσι, η ηρωίδα αφενός ενστερνίζεται μετριοπαθείς αριστερές απόψεις (κατά τις γονεϊκές επιταγές) και αφετέρου εσωτερικεύει μερικώς τα μικροαστικά κοινωνικά πρότυπα περί γυναικείας ομορφιάς και περιποίησης. Πιο σημαντικά, η αντιφατικότητα των βιωμάτων της συνεπικουρεί στην αποδοχή της ρευστότητα του βίου, όπου ‘τα πάντα ανατρέπονται από τη μια στιγμή στην άλλη […] δεν υπάρχει τίποτα που να διαρκεί’.

Ως παιδί του Εμφυλίου, κατά την μεταπολεμική περίοδο η ηρωίδα αμφισβητεί τα αισιόδοξα οράματά του πατέρα της για νέους αγώνες που ‘ξεκινούν από αύριο’ και δυσανασχετεί με την εμμονική προσκόλληση των Αριστερών στην αναμόχλευση του εμφυλιακού παρελθόντος. Αντίστοιχη απέχθεια της προκαλεί η συναναστροφή με εκπροσώπους της αναδυόμενης, σαθρής τάξης των νικητών. Τελικά, η ατομική ανανέωση επέρχεται μέσω της εύρεσης εργασίας ως χειραφέτησης και του σταδιακού απογαλακτισμού από το σπίτι με την σύναψη του πρώτου ολοκληρωμένου ερωτικού δεσμού. Μολονότι η Νίκη είναι ένα μυθιστόρημα με στέρεο πολιτικό-ιστορικό υπόβαθρο και έχει εύλογα χαρακτηριστεί ως βιογραφία της ελληνικής Αριστεράς, ταυτόχρονα φέρει στο προσκήνιο τις έμφυλες σχέσεις, την ετεροσεξουαλική επιθυμία και το ρόλο της γυναίκας σε μια βαθιά πατριαρχική κοινωνία.

Παρά τις όποιες παλινδρομήσεις και αναστολές, η Νίκη εν τέλει υπερβαίνει και επιλύει τον κατακερματισμό του εγώ στη βάση της σύνθεσης των αντιθέτων. Επιλέγει ως σύντροφό ζωής έναν αντισυμβατικό άντρα, μια γκροτέσκα φιγούρα που τη διδάσκει πως ‘ο κόσμος δεν αποτελεί αποκλειστικά πεδίο μάχης και θυσιαστήριο στο όνομα ανώτερων ιδανικών. Ότι ο κόσμος είναι—πρώτα και πάνω από όλα—ένας ολάνθιστος κήπος.’ (417) Συνακόλουθα, εγκολπώνεται τις αντιφάσεις και τη θραυσματικότητα τις ζωής, χωρίς τους ηθικοδιδακτισμούς ή την πίστη στις μεγάλες αφηγήσεις με τις οποίες γαλουχήθηκε. Στο τέλος του έργου—σύντομη πρόληψη στον επιθανάτιο ρόγχο της Νίκης—οι αντίρροπες δυνάμεις (προσωπικό/πολιτικό) συναιρούνται στο πρόσωπο του γιου της. Αντίστοιχα, στο παρόν της αφήγησης η ηρωίδα απεκδύεται τον πατρι(αρχι)κό λόγο και ακολουθεί το συναίσθημα και τον ίμερο: ‘την επιθυμία σου—ιδίως όταν αναδύεται ατόφια και σπαρταριστή μέσα από ένα τόσο ζωντανό όνειρο—την καβαλάς απλώς και καλπάζεις’.

Χ. Α. Χωμενίδης
Χ. Α. Χωμενίδης

Διαθέτοντας αφηγηματική και περιγραφική δεινότητα, Ο Χωμενίδης ανασυστήνει με αμεσότητα το κλίμα της εποχής μέσα από μια γλώσσα ζωντανή, στητή και φροντισμένη. Ωστόσο,  παρά την πλούσια ανθρωπογεωγραφία του μυθιστορήματος, ο συγγραφέας δεν εισχωρεί πάντα βαθιά στον ψυχισμό των ηρώων—με εξαίρεση τους πολυεπίπεδους χαρακτήρες της Νίκης και του Αρμάου—, ενδεχομένως λόγω της πυκνής δράσης του μυθιστορήματος. Ενίοτε, ένα υπόγειο χιούμορ και σαρκασμός δυναμιτίζει τη συναισθηματική φόρτιση, παρωδώντας τις αγκυλώσεις τις νεοελληνικής κοινωνίας, ενώ η απουσία υφολογικών καινοτομιών εξασφαλίζει την ευρεία αναγνωσιμότητα του έργου. Τελικά, από το μυθιστόρημα μένει η απόπειρα του συγγραφέα να συνδιαλλαγεί με την οικογενειακή μνήμη προβάλλοντας τη γυναικεία υποκειμενικότητα, ενώ ταυτόχρονα διαπραγματεύεται τη συλλογική μνήμη ιστορικών γεγονότων που σημάδεψαν τον 20ο αιώνα, προωθώντας τον αναστοχασμό για ένα επώδυνο παρελθόν.

Πληροφορίες για το βιβλίο «Νίκη»

  • Τίτλος: Νίκη
  • Συγγραφέας: Χ. Α. Χωμενίδης
  • Εκδόσεις Πατάκη
  • ISBN: 978-960-165-248-1
  • Σελίδες: 494
  • Ενδεικτική Τιμή: 19,90

 

Προηγούμενο άρθροΈκθεση 1+1=1 της Βαρβάρας Λιακουνάκου
Επόμενο άρθροΣτάθης Δρογώσης και Μανώλης Φάμελλος live στο Kremlino στις 14/1
Βασιλική Καϊσίδου
Η Βασιλική Καϊσίδου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1992. Είναι απόφοιτος του τμήματος Φιλολογίας (ΜΝΕΦ) του Πανεπιστημίου Αθηνών, και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος στις Νεοελληνικές Σπουδές από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ζει στο Birmingham, όπου εκπονεί ως υπότροφος του ιδρύματος Ωνάση τη διδακτορική της διατριβή με θέμα την επαναδιαπραγμάτευση της μνήμης του ελληνικού Εμφυλίου στη νεοελληνική πεζογραφία (1975-2015). Παράλληλα, αρθρογραφεί συστηματικά σε διάφορους διαδικτυακούς ιστότοπους. // How many cities have revealed themselves to me in the marches I undertook in the pursuit of books. ― W. Benjamin. Email επικοινωνίας: kaisidou.vas@gmail.com