Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ (William Shakespeare) είναι αναμφίβολα, ένας από τους πιο πολυσυζητημένους ανθρώπους που πέρασαν από την παγκόσμια δραματουργία. Θεατρικός συγγραφέας και ποιητής που έχει σημαδέψει με το έργο -αλλά και με τους μύθους, που κυκλώνουν το όνομα του- το παγκόσμιο θέατρο.
Είναι αδύνατον βέβαια, να χωρέσει όλο το έργο του Σαίξπηρ μέσα σε λίγες σελίδες. Για αυτό το λόγο, το αφιέρωμα θα χωριστεί σε δύο μέρη, έτσι ώστε να μπορέσουμε να αναλύσουμε και συνεπώς να γνωρίσουμε καλύτερα το ποιος ήταν ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ.
Σε αυτό το πρώτο μέρος, θα αναφερθούμε κατά βάση· σε βιογραφικά κομμάτια από τη γέννησή του, τα πρώτα χρόνια της ζωής του και του έργου του, το θάνατό του. Στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος, θα ασχοληθούμε κυρίως με το ποιητικό του έργο, τα επονομαζόμενα, Σονέτα, καθώς και με τους μύθους που περιβάλλουν το όνομά του.
Η γέννηση του Σαίξπηρ
Τον Απρίλη του 1564 στο Στράτφορντ-απόν-Έιβον της Μεγάλης Βρετανίας (Stratford-upon-Avon, Warwickshire, England), μία περιοχή της Αγγλίας που φημιζόταν κυρίως για τα πρόβατά της και όχι για την κουλτούρα της, γεννιέται ο Άγγλος θεατρικός συγγραφέας και ποιητής Ουίλιαμ Σαίξπηρ (William Shakespeare). Ο Σαίξπηρ θεωρείται πως είναι ένας από τους σημαντικότερους δραματουργούς παγκοσμίως αλλά και ο σημαντικότερος συγγραφέας που έγραψε στην αγγλική γλώσσα. Πατέρας του ήταν ο John Shakespeare, πετυχημένος έμπορος και μητέρα του η Mary Arden, κόρη εύπορης οικογένειας. Ο πατέρας του Σαίξπηρ, συμμετείχε για ένα διάστημα στις δημόσιες υποθέσεις, ασκώντας καθήκοντα δημοτικού συμβούλου περίπου στα 1560, θέση που αργότερα έχασε καθώς κατηγορήθηκε για παράνομο εμπόριο.
Τα πρώτα χρόνια του Ουίλιαμ Σαίξπηρ
Έχει επικρατήσει να θεωρείται ως ημερομηνία γέννησης του Σαίξπηρ η 23η Απριλίου. Η ακριβής όμως ημερομηνία παραμένει έως σήμερα άγνωστη. Η μόνη γνωστή πληροφορία που υπάρχει σχετικά, είναι πως η βάφτισή του έγινε στις 26 Απριλίου όπως καταγράφεται στα μητρώα εκκλησίας του Στράτφορντ. Άλλωστε, είναι γνωστό πως την εποχή εκείνη, η τελετή της βάφτισης γινόταν λίγες μόνο ημέρες μετά τη γέννηση.
Σε μικρή ηλικία εγκατέλειψε τη γενέτειρά του, το Στράτφορντ, και πήγε πεζός στο Λονδίνο. Εκεί γνωρίστηκε με μια ομάδα ηθοποιών και άρχισε να δουλεύει μαζί τους. Αγάπησε πολύ το θέατρο και έτσι άρχισε να γράφει θεατρικά έργα. Στις 28 Νοεμβρίου του 1582 ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ παντρεύτηκε την Αν Χάθαγουεϊ (Anne Hathaway), οκτώ χρόνια μεγαλύτερή του και ήδη τριών μηνών έγκυο όταν παντρεύτηκαν. Ο γάμος τους έγινε στο ναό Grafton κοντά στην πόλη του Statford. Μαζί απέκτησαν τρία παιδιά. Στις 26 Μαΐου του 1583, βαπτίστηκε η κόρη τους Susanna ενώ στις 2 Φεβρουαρίου του 1585 καταγράφεται η βάπτιση των δύο δίδυμων παιδιών τους, του Χάμνετ και της Ιουδήθ.
Tο Λονδίνο και η αρχή της θεατρικής του καριέρας
Ο Σαίξπηρ κατά καιρούς υπέφερε πολύ από φτώχεια. Μολοταύτα, είχε τις φιλοδοξίες του και ήλπιζε.
Το 1587 πήγε στο Λονδίνο για να προσπαθήσει να καλυτερέψει την οικονομική του κατάσταση. Στο Λονδίνο, ο Σαίξπηρ έδειξε ενδιαφέρον για το θέατρο. Επειδή δεν είχε τα μέσα να πληρώνει για τα εισιτήρια, προσπαθούσε να κερδίζει χρήματα κρατώντας τα άλογα των θεατών του θεάτρου. Αργότερα έγινε ηθοποιός, και αφού απέκτησε αρκετή πείρα, άρχισε να βοηθά θεατρικούς συγγραφείς στο γράψιμο των χειρογράφων. Με το ανέβασμα του πρώτου του έργου «Αγάπης Αγώνας Άγονος», κάπου στα μισά του 1590, άρχισε τη σταδιοδρομία του.
Τα θεατρικά έργα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ
Η πρώτη αναφορά που γίνεται για τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ στα θεατρικά πράγματα του Λονδίνου, βρίσκεται σε ένα φυλλάδιο του 1592 του ομοτέχνου του δραματουργού Ρόμπερτ Γκρην (Robert Green), που τον περιγράφει ως:
«τυχάρπαστο κοράκι στολισμένο με τα δικά μας φτερά, με καρδιά τίγρης τυλιγμένη σε προβιά ηθοποιού, που νομίζει ότι μπορεί να στομφάρει ανομοιοκατάληκτους στίχους όπως οι καλύτεροι από σας».
Τα σωζόμενα έργα του, συμπεριλαμβανομένων και ορισμένων συνεργασιών, αποτελούνται από περίπου 38 θεατρικά έργα, 154 σονέτα, δύο μεγάλα αφηγηματικά ποιήματα και πολλά άλλα ποιήματα. Έγραψε τα περισσότερα γνωστά έργα του μεταξύ του 1589 και 1613 και κατάφερε να χειριστεί με απόλυτη δεξιοτεχνία τόσο την κωμωδία όσο και το δράμα και την τραγωδία. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου και διαπνέονται από μία βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης. Ίσως για αυτό το λόγο, παραμένουν επίκαιρα και ερμηνεύονται περισσότερο συχνά από τα έργα οποιουδήποτε άλλου θεατρικού συγγραφέα. Η επίδρασή του Σαίξπηρ στην παγκόσμια δραματουργία και ειδικότερα στην αγγλική λογοτεχνία, θεωρείται τεράστια. Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ αποκαλείται εθνικός ποιητής της Αγγλίας και «Βάρδος του Έιβον».
Αναλύοντας το έργου του Σαίξπηρ, ανά εποχή
Τα πρώτα καταγεγραμμένα έργα του Σαίξπηρ είναι ο «Ριχάρδος Γ’» και τα τρία μέρη του «Ερρίκου ΣΤ’», τα οποία γράφτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1590, σε μία εποχή που το ιστορικό δράμα ήταν της μόδας. Ωστόσο τα έργα του Σαίξπηρ είναι δύσκολο να χρονολογηθούν και οι μελέτες των κειμένων του δείχνουν ότι τα έργα ο «Τίτος Ανδρόνικος», η «Κωμωδία των Παρεξηγήσεων», το «Ημέρωμα της Στρίγγλας» και οι «Δύο Άρχοντες από τη Βερόνα» ανήκουν επίσης στην πρώτη περίοδο του Σαίξπηρ.
Τα πρώτα έργα ήταν επηρεασμένα από τα έργα άλλων Ελισαβετιανών δραματουργών, από τις παραδόσεις του μεσαιωνικού δράματος και από τα έργα του Σενέκα (Ρωμαίος πολιτικός, ρήτορας, δραματουργός και στωικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στα 4 Π.Χ.).
Στα μέσα της δεκαετίας του 1590, οι πρώιμες κλασικές και ιταλικού τύπου κωμωδίες του Σαίξπηρ παραχωρούν τη θέση τους στη ρομαντική ατμόσφαιρα των σημαντικότερων κωμωδιών του. Το «Όνειρο Θερινής Νυκτός» είναι ένα πνευματώδες μείγμα ρομαντισμού, μαγείας και κωμικών σκηνών. Η επόμενη κωμωδία του Σαίξπηρ, ο εξίσου ρομαντικός «’Εμπορος της Βενετίας», απεικονίζει τον εκδικητικό Εβραίο τοκογλύφο Σάιλοκ με τρόπο που αντανακλά τις απόψεις εκείνης της εποχής. Τα έξυπνα λογοπαίγνια του «Πολύ κακό για το τίποτα», το μαγευτικό περιβάλλον του «Όπως Αγαπάτε» και το ζωντανό γλέντι της «Δωδέκατης Νύχτας» ολοκληρώνουν τη σειρά των μεγάλων κωμωδιών του Σαίξπηρ. Μετά τον λυρικό «Ριχάρδο Β’», ο οποίος είναι γραμμένος σχεδόν εξ ολοκλήρου σε ομοιοκατάληκτο στίχο, ο Σαίξπηρ εισήγαγε την κωμωδία πρόζας στα έργα «Ερρίκος Δ΄» (1ο και 2ο μέρος) και «Ερρίκος Ε΄», περί τα τέλη της δεκαετίας του 1590.
Οι χαρακτήρες του γίνονται όλο και περισσότερο σύνθετοι και εναλλάσσοντας επιδέξια κωμικές και σοβαρές σκηνές, πρόζα και ποίηση, επιτυγχάνει την αφηγηματική ποικιλία του ώριμου έργου του. Η περίοδος αυτή αρχίζει και τελειώνει με δύο τραγωδίες: το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», το διάσημο ρομαντικό δράμα για την εφηβεία, την αγάπη και το θάνατο και τον «Ιούλιο Καίσαρα», το οποίο ήταν βασισμένο σε μία μετάφραση που έκανε το 1579 ο σερ Τόμας Νορθ στο έργο του Πλούταρχου «Βίοι Παράλληλοι».
Απόσπασμα από την ταινία “Hamlet at Elsinore” (1964) με τον Christopher Plummer. Παραγωγή του BBC.
Στις αρχές του 17ου αιώνα, ο Σαίξπηρ έγραψε τις κωμωδίες «Με το Ίδιο Μέτρο», «Τρωίλος και Χρυσηίδα», το «Τέλος Καλό Όλα Καλά» καθώς και μερικές από τις πιο γνωστές τραγωδίες του. Πολλοί κριτικοί πιστεύουν ότι οι μεγαλύτερες τραγωδίες του Σαίξπηρ αντιπροσωπεύουν την αιχμή της τέχνης του.
Ο Άμλετ, ο ήρωας της διάσημης ομώνυμης τραγωδίας του Σαίξπηρ, πιθανότατα έχει συζητηθεί περισσότερο από κάθε άλλο σαιξπηρικό χαρακτήρα, ειδικά για τον περίφημο μονόλογό του «Να ζει κανείς ή να μη ζει, ιδού η απορία». Σε αντίθεση με τον εσωστρεφή Άμλετ, του οποίου ο δισταγμός αποδεικνύεται μοιραίος, οι ήρωες των τραγωδιών που ακολούθησαν, ο Οθέλος και ο Βασιλιάς Ληρ, χαρακτηρίζονται από τη βιαστική και λανθασμένη εκτίμησή τους. Η εξέλιξη των τραγωδιών του Σαίξπηρ εξαρτάται συχνά από τέτοια μοιραία λάθη ή μειονεκτήματα, τα οποία ανατρέπουν την τάξη των πραγμάτων και καταστρέφουν τον ήρωα κι εκείνους που αγαπά. Στον «Οθέλο», ο κακόβουλος Ιάγος προκαλεί τη ζηλοτυπία του Οθέλου, ο οποίος φτάνει στο σημείο να δολοφονήσει την αθώα γυναίκα του που τον αγαπά.
Στο «Βασιλιά Ληρ», ο βασιλιάς διαπράττει το τραγικό λάθος να παραιτηθεί από το θρόνο του σηματοδοτώντας την έναρξη των γεγονότων που οδηγούν στη δολοφονία της κόρης του και στο βασανισμό και τη τύφλωση του Κόμη του Γκλόστερ. Στον «Μάκβεθ», τη μικρότερη τραγωδία του Σαίξπηρ, η ανεξέλεγκτη φιλοδοξία υποκινεί τον Μάκβεθ και τη σύζυγό του, Λαίδη Μάκβεθ, να δολοφονήσουν το νόμιμο βασιλιά και να σφετεριστούν το θρόνο, μέχρι που καταστρέφονται από τις ενοχές τους. Οι τελευταίες μεγάλες τραγωδίες του Σαίξπηρ, «Αντώνιος και Κλεοπάτρα» και «Κοριολανός», περιέχουν μερικά από τα καλύτερα ποιήματά του και θεωρήθηκαν ως οι πιο επιτυχημένες τραγωδίες του από τον ποιητή, θεατρικό συγγραφέα και κριτικό λογοτεχνίας, Τόμας Στερνς Έλιοτ (Thomas Stearns Eliot).
Τα τελευταία έργα του
Στην τελευταία του περίοδο, ο Σαίξπηρ στράφηκε στο ρομαντισμό και στην ιλαροτραγωδία, ολοκληρώνοντας έτσι άλλα τρία μεγάλα έργα: το «Κυμβελίνος», «Το Χειμωνιάτικο Παραμύθι» και το «Η Τρικυμία» καθώς και τον κατόπιν συνεργασίας, «Περικλή». Λιγότερο ζοφερά από τις τραγωδίες του, αυτά τα τέσσερα έργα είναι πιο σοβαρά σε ύφος από τις κωμωδίες της δεκαετίας του 1590 και τελειώνουν με συμφιλίωση και συγχώρεση των δυνητικά τραγικών λαθών. Ορισμένοι σχολιαστές έχουν δει αυτή την αλλαγή στη διάθεση του ως απόδειξη μιας πιο γαλήνιας άποψης της ζωής από την πλευρά του Σαίξπηρ, άλλοι ωστόσο είπαν πως μπορεί απλώς να αντικατοπτρίζει τη θεατρική μόδα της εποχής. Ο Σαίξπηρ συνεργάστηκε με άλλο δραματουργό σε δύο επιπλέον σωζόμενα έργα: τον «Ερρίκο Η΄» και το «Οι Δύο Συγγενείς Άρχοντες».
Αυτά όσον αφορά το θεατρικό του έργο. Η εργογραφία του Σαίξπηρ είναι ανεκτίμητη, αλλά και τόσο πλούσια και ογκώδης, που είναι αδύνατον να χωρέσει μέσα σε λίγες σελίδες. Σε ένα επόμενο αφιέρωμα θα αναλύσουμε το ποιητικό του έργο ή αλλιώς τα ονομαζόμενα «Σονέτα», αλλά και την κριτική ματιά της εποχής προς το έργο του.
https://www.youtube.com/watch?v=6ybmKaPFhe4
Ολόκληρη η ταινία, King Lear (1953) με τον Orson Welles, σε σκηνοθεσία Andrew McCullough.
Τα τελευταία χρόνια του Σαίξπηρ
Στις 3 Μαΐου του 1616 (23 Απριλίου σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο), ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ φεύγει από τη ζωή, αφήνοντας πίσω του τη σύζυγό του και δύο κόρες. Στη διαθήκη του, ο Σαίξπηρ άφησε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στη μεγαλύτερη κόρη του, Σουζάνα, ενώ αναφέρεται ελάχιστα στη σύζυγό του, Άννα, η οποία πιθανότατα δικαιούνταν αυτομάτως το ένα τρίτο της περιουσίας. Συγκεκριμένα, έγραψε ότι της αφήνει «το δεύτερο καλύτερό μου κρεβάτι», ένα κληροδότημα που έχει οδηγήσει σε πολλές εικασίες. Μερικοί μελετητές βλέπουν το κληροδότημα αυτό ως προσβολή για την Άννα, όπου οι φήμες έλεγαν ότι τον απατούσε, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι το δεύτερο καλύτερο κρεβάτι είναι το γαμήλιο κρεβάτι και επομένως το κληροδότημα είναι πλούσιο σε σημασία.
Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ τάφηκε δύο ημέρες μετά το θάνατό του, στο ιερό της εκκλησίας της Αγίας Τριάδας στο Στράτφορντ-απόν-Έιβον. Στον τάφο του τοποθετήθηκε έπειτα από δική του επιθυμία μία επιγραφή, λαξευμένη στην πέτρινη πλάκα που καλύπτει τον τάφο. Η επιγραφή περιλαμβάνει μία κατάρα ενάντια στη μετακίνηση των οστών του, η οποία και αποφεύχθηκε επιμελώς κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης του ναού το 2008. Σχετικά με την επιγραφή αυτή, καλλιεργήθηκε ένας μύθος, σύμφωνα με τον οποίο αδημοσίευτα έργα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ πιθανόν να βρίσκονται εντός του τάφου.
Good frend for Iesvs sake forbeare,
To digg the dvst encloased heare.
Bleste be ye man yt spares thes stones,
And cvrst be he yt moves my bones.
και σε ελεύθερη μετάφραση:
Καλέ φίλε, στο όνομα του Θεού συγκρατήσου,
Από το να σκάψεις τη σκόνη που εσωκλείεται εδώ.
Ευλογημένος ας είναι όποιος ήσυχες αφήσει αυτές τις πέτρες,
Και καταραμένος ας είναι όποιος μετακινήσει τα κόκκαλά μου.
Ουίλιαμ Σαίξπηρ, ο θεατρικός συγγραφέας και ποιητής (Μέρος B’)
Βιβλιογραφία
Η εργογραφία του Ουίλιαμ Σαίξπηρ πάρθηκε από:
- shakespeare.mit.edu
- Ιστορία του θεάτρου, Φύλις Χάρτνολ, Εκδόσεις: Υποδομή, Μετάφραση: Ρούλα Πατεράκη,1980
- Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας, Εκδόσεις Κέρδος, Μετάφραση: Ερρίκος Μπελιές, 2007
- Βρετανική βιβλιοθήκη
