Ουίλιαμ Σαίξπηρ, ο θεατρικός συγγραφέας και ποιητής (Μέρος B’)

Ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ , διακρίνεται για το ποιητικό του ύφος, το οποίο είναι διάχυτο μέσα στα κείμενα του. Μετά τη πρώτη μας «συνάντηση» με τον Σαίξπηρ (Α’ Μέρος) και έχοντας πάρει μία πρώτη εικόνα της βιογραφίας του αλλά και της προσωπικότητας του· θα προχωρήσουμε σε αυτό το δεύτερο μέρος, διεισδύοντας και ταξιδεύοντας μέσα στο ποιητικό του έργο.

Τα πρώτα του αφηγηματικά ποιήματα και τα «πολυφημισμένα» Σονέτα, θα είναι η αφετηρία μας σε αυτό το αφιέρωμα. Στη συνέχεια, θα κάνουμε μία ανασκόπηση στην κριτική ματιά της εποχής προς το έργο του.

Τα πρώτα ποιήματα

Για δύο περίπου χρόνια, κάπου μεταξύ 1593 και 1594, τα θέατρα στη Μεγάλη Βρετανία ήταν κλειστά εξαιτίας της πανούκλας που εξαπλώθηκε εκείνη την περίοδο. Τότε, ο Σαίξπηρ, αποφάσισε να στραφεί προς την ποίηση και να δημοσιεύσει δύο αφηγηματικά ποιήματα με ερωτικό θέμα και τα δύο. Το «Αφροδίτη και Άδωνις» και το «Ο Βιασμός της Λουκρητίας».

Στο πρώτο του έργο, ένας αθώος Άδωνις απορρίπτει τις ερωτικές προκλήσεις της Αφροδίτης ενώ, στο δεύτερο η ενάρετη Λουκρητία βιάζεται από τον λάγνο Ταρκήνιο. Με επιρροή από τις «Μεταμορφώσεις» του Οβίδιου (Πόπλιος Οβίδιος Νάσων, Ρωμαίος ποιητής που έζησε το 43 π.Χ – 17 μ.Χ), τα ποιήματα δείχνουν την ενοχή και την ηθική σύγχυση που προκύπτουν από μία ανεξέλεγκτη επιθυμία. Και τα δύο αποδείχθηκαν ιδιαίτερα δημοφιλή και ανατυπώθηκαν αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Το 1609, εκδίδεται το έργο «Ο Φοίνικας κι η Τρυγόνα», όπου εδώ, θρηνεί το θάνατο του θρυλικού Φοίνικα και της ερωμένης του, της πιστής Τρυγόνας. Ένα ακόμη αφηγηματικό ποίημα, «Το Παράπονο ενός Εραστή», όπου μία νεαρή γυναίκα θρηνεί την αποπλάνησή της από ένα πειστικό μνηστήρα, τυπώθηκε στην πρώτη έκδοση των Σονέτων το 1609.

Η «αρχή» για τα Σονέτα

Το 1599, χωρίς την άδεια του Σαίξπηρ εκδόθηκαν δύο προσχέδια των σονέτων 138 και 144, σε ένα ανθολόγιο ποιημάτων με τίτλο «Περιπαθή Προσκυνητή». Σε αυτό το σημείο, ας διαβάσουμε ένα πρώτο σονέτο το 147.

147

My love is as a fever, longing still                                        Η αγάπη μου σαν πυρετός είναι που όλο ποθεί
For that which longer nurseth the disease,                    Αυτό που την αρρώστια της θάλπει και παρατείνει,
Feeding on that which doth preserve the ill,                               Τροφοδοτώντας το κακό μ’ ό,τι το διατηρεί,
The uncertain sickly appetite to please.                        Και την στρεβλή μου όρεξη που μια ζητά μια φθίνει.
My reason, the physician to my love,                     Κι ο νους μου, του έρωτα γιατρός, φρικτά εξοργισμένος
Angry that his prescriptions are not kept,                      Που δεν τηρώ τις συνταγές, μακριά μου έχει τρέξει.
Hath left me, and I desperate now approve                           Κι εγώ το παραδέχομαι πλέον απελπισμένος:
Desire is death, which physic did except.                       Χάρος ο πόθος· κι η ιατρική τον έχει απαγορεύσει.
Past cure I am, now reason is past care,                            Έτσι αφού ο Νους αδιαφορεί, ανίατος έχω γίνει,
And frantic-mad with evermore unrest;                             Και σαν παράφρων μαίνομαι· ποτέ δεν ησυχάζω.
My thoughts and my discourse as madmen’s are,  Σαν του τρελού είν’τα λόγια μου,η σκέψη μου μ’αφήνει·
At random from the truth vainly express’d;                        Μακριά από την αλήθεια πλανιέται ό,τι εκφράζω.
For I have sworn thee fair and thought thee bright,          Γιατί σ’ ορκίστηκα όμορφη, σε σκέφτηκα λαμπρή,
Who art as black as hell, as dark as night.                        Και μαύρη είσαι σα κόλαση· σαν νύχτα σκοτεινή.

-μετάφραση: Λένια Ζαφειροπούλου, βιβλίο William Shakespeare, «Τα Σονέτα», εκδόσεις Gutenberg, 2016

Τα πρόσωπα στα οποία αναφέρονται τα Σονέτα

Τα «Σονέτα» δημοσιεύτηκαν το 1609.  Ήταν τα τελευταία μη δραματικά έργα του Σαίξπηρ που εκδόθηκαν.

Αρκετοί τα τιτλοφορούν ως «Ο εθνικός ύμνος του έρωτα». Ωστόσο, μέχρι και σήμερα, οι μελετητές δεν είναι βέβαιοι για το πότε γράφτηκε το καθένα από τα 154 Σονέτα, όμως τα στοιχεία μας δείχνουν ότι ο Σαίξπηρ έγραφε σονέτα σε όλη τη διάρκεια της καριέρας του για ένα ιδιωτικό αναγνωστικό κοινό.

Γνωρίζουμε ό,τι, τα 126 σονέτα (από το 1ο έως το 126) είναι αφιερωμένα σε ένα νεαρό άνδρα, ενώ τα υπόλοιπα (127 έως το 154), μιλούν για την ανεξέλεγκτη επιθυμία για μία παντρεμένη γυναίκα. Παρόλα αυτά, παραμένει ασαφές αν τα στοιχεία αυτά αντιπροσωπεύουν πραγματικά άτομα ή αν το συγγραφικό «εγώ» με το οποίο απευθύνεται σ’ αυτούς αντιπροσωπεύει τον ίδιο τον Σαίξπηρ. Για τον νεαρό άντρα, δε ξέρουμε αν είναι κάποιος φίλος, ευγενής ή εραστής παρά μόνο πως είναι κοινωνικά ανώτερος του, ενώ για τη γυναίκα γνωρίζουμε πως είναι μελαχρινή και δεν αντιστοιχεί στα «κλισέ» της ομορφιά της Αναγεννησιακής Αγγλίας. Πάντως η έκδοση του 1609 αφιερώθηκε σε κάποιον κύριο “W. H.”, ο οποίος πιστώνεται ως «ο μόνος γεννήτορας» των ποιημάτων. Δεν είναι γνωστό αν αυτό γράφτηκε από τον ίδιο τον Σαίξπηρ ή από τον εκδότη, του οποίου τα αρχικά εμφανίζονται στο κάτω μέρος της σελίδας όπου γράφτηκε η αφιέρωση. Επίσης, δεν είναι γνωστό ούτε ποιος ήτανε ο κύριος W. H., παρά τις πολυάριθμες θεωρίες, ούτε αν ο Σαίξπηρ είχε δώσει την άδεια του για τη δημοσίευση των σονέτων.

Το ύφος των Σονέτων και οι κριτικές

Η ερωτική επιθυμία να απολέσεις σε αυτόν (μέσα στο αντικείμενο του πόθου σου), αλλά και η αντίσταση προς σε αυτό. Συγκεκριμένα αναφέρει «Μα όλα για όλα να τα δώσω;». Τα ποιήματα αυτά, είναι εμπλουτισμένα με έντονο συναισθηματικό βάθους, αλλά και πειραχτικό. Επίσης, κάποια από τα σονέτα του Σαίξπηρ είναι αρκετά «τολμηρά».

Τα θέματα των Σονέτων είναι διαχρονικά• ο έρωτας και ο θάνατος.

Οι κριτικοί επαινούν τα Σονέτα ως μία βαθιά περισυλλογή σχετικά με τη φύση του έρωτα, το ερωτικό πάθος, το θάνατο και το χρόνο.

18

Shall I compare thee to a summer’s day?                              Να σε συγκρίνω με μια μέρα τού καλοκαιριού;
Thou art more lovely and more temperate:                           Είσαι γλυκύτερος εσύ και πιο ισορροπημένος.
Rough winds do shake the darling buds of May,           Ταράζουν άνεμοι σφοδροί τα ανθύλλια τού Μαγιού·
And summer’s lease hath all too short a date:           Μικρή είν’ του θέρους η ζωή κι ο χρόνος μετρημένος.
Sometime too hot the eye of heaven shines,                      Είναι φορές που τ’ ουρανού άγριο το μάτι καίει,
And often is his gold complexion dimmed,           Άλλοτε η λάμψη του η χρυσή σβήνει απ’ τα μάγουλά του·
And every fair from fair sometime declines,                         Κι όπως τυχαία κι άστατα πάντοτε η φύση ρέει,
By chance, or nature’s changing course untrimmed:           Εκπίπτει κάθε τι όμορφο από την ομορφιά του.
But thy eternal summer shall not fade,                                 Αλλά το αιώνιο θέρος σου ποτέ δε θα ξεφτίσει,
Nor lose possession of that fair thou ow’st,                 Την κατοχή τού κάλλους σου ποτέ σου δε θα χάσεις.
Nor shall death brag thou wander’st in his shade,       Ο Χάρος δε θα καυχηθεί στη σκιά του πως βαδίζεις,
When in eternal lines to time thou grow’st,                      Τον χρόνο μες σ’ αιώνιες γραμμές θα ξεπεράσεις.
   So long as men can breathe, or eyes can see,         Όσο μπορεί μάτι να δει και άνθρωπος να νιώσει,
   So long lives this, and this gives life to thee.            Τόσο θα ζει και τούτο εδώ, ζωή για να σου δώσει.

-μετάφραση: Λένια Ζαφειροπούλου, βιβλίο William Shakespeare, «Τα Σονέτα», εκδόσεις Gutenberg, 2016

Η κριτική ματιά της εποχής προς το έργο του Σαίξπηρ

Μετά την επιστροφή της μοναρχίας το 1660 και πριν το τέλος του 17ου αιώνα, οι κλασικές ιδέες ήταν στη μόδα. Το αποτέλεσμα ήταν οι κριτικοί εκείνης της εποχής να τοποθετήσουν τον Σαίξπηρ χαμηλότερα από άλλους δραματουργούς της εποχής του. Όμως κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, οι κριτικοί άρχισαν να ανταποκρίνονται στο έργο του Σαίξπηρ και να αναγνωρίζουν τη φυσική μεγαλοφυΐα του. Μία σειρά επιστημονικών εκδόσεων των έργων του βοήθησε στην αυξανόμενη φήμη του και μέχρι το 1800 είχε καθιερωθεί ως εθνικός ποιητής. Το 18ο και το 19ο αιώνα, η φήμη του εξαπλώθηκε και στο εξωτερικό. Ανάμεσα σ’ αυτούς που τον υπερασπίστηκαν ήταν ο Βολταίρος (Γάλλος συγγραφέας, ιστορικός και φιλόσοφος), ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε (Γερμανός ποιητής, μυθιστοριογράφος, δραματουργός κ.α.) και ο Βικτόρ Ουγκώ (Γάλλος μυθιστοριογράφος, ποιητής και δραματουργός).

Ο θεατρικός συγγραφέας και κριτικός Τζορτζ Μπέρναρντ Σω χλεύασε τη λατρεία που υπήρχε για τα έργα του Σαίξπηρ, ονομάζοντάς την «βαρδολατρεία», ενώ υποστήριζε ότι τα έργα του Ερρίκου Ίψεν έκαναν τον Σαίξπηρ παρωχημένο.

20ος αιώνας

Η μοντερνιστική επανάσταση στις τέχνες κατά τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, όχι μόνο δεν απέρριψε τον Σαίξπηρ αλλά προσάρμοσε το έργο του στις ανάγκες της αβάν-γκαρντ. Οι Εξπρεσιονιστές στη Γερμανία και οι Φουτουριστές στη Μόσχα αναπαρήγαγαν τα έργα του. Υπό την επιρροή του Σαίξπηρ, ο μαρξιστής θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης Μπέρτολτ Μπρεχτ επινόησε ένα επικό θέατρο. Ο δε ποιητής και κριτικός Τόμας Στερνς Έλιοτ τοποθετήθηκε κατά του Σω υποστηρίζοντας ότι ο «πρωτογονισμός» του Σαίξπηρ στην πραγματικότητα τον έκανε σύγχρονο. Ο Έλιοτ μαζί με τους υποστηρικτές της Νέας Κριτικής δημιούργησαν ένα κίνημα για την πιο προσεκτική ανάγνωση των έργων του Σαίξπηρ.

Από τη δεκαετία του ’50 και μετά…

Τη δεκαετία του 1950, ένα κύμα νέων κριτικών προσεγγίσεων αντικατέστησε το μοντερνισμό και άνοιξε το δρόμο για τις μεταμοντέρνες μελέτες του Σαίξπηρ. Το 1964 εορτάστηκαν με μεγαλοπρέπεια στην Αγγλία τα 400 χρόνια από τη γέννηση της «μεγαλύτερης βρετανικής συμβολής στο παγκόσμιο θέατρο», του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, όπως έγραψε ο σερ Λόρενς Ολίβιε. Επτά πρωτοποριακοί θίασοι από την Ευρώπη κλήθηκαν στο Λονδίνο για μία σειρά παραστάσεων. Ανάμεσα στην Κομεντί Φρανσέζ, το ιστορικό Άμπι Θίατερ και το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας.

Πρόσκληση δέχθηκε και ο Κάρολος Κουν με το δικό του σχήμα, το Θέατρο Τέχνης, για να παρουσιάσει τους Όρνιθες του Αριστοφάνη σε σκηνικά-κοστούμια του Γιάννη Τσαρούχη και μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Από τη δεκαετία του 1980, τα έργα του Σαίξπηρ έγιναν αντικείμενα μελέτης του Γλωσσολογικού Στρουκτουραλισμού και του Φεμινισμού. Μέχρι και σήμερα, οι μελέτες, οι αναλύσεις και οι μεταφραστικοί πειραματισμοί γύρω από τα έργα αυτού του σπουδαίου δημιουργού, όχι μόνο δεν έχουν σταματήσει αλλά αυξάνονται χρόνο με το χρόνο.

Ουίλιαμ Σαίξπηρ, ο θεατρικός συγγραφέας και ποιητής (Μέρος Α’)

Βιβλιογραφία

• shakespeares-sonnets.com
• www.bookpress.gr/kritikes/poiisi/shakespeare-william-gutenberg-ta-soneta
• Ιστορία του θεάτρου, Φύλις Χάρτνολ, εκδόσεις: Υποδομή, Μετάφραση: Ρούλα Πατεράκη,1980
• William Shakespeare, «Τα Σονέτα», εκδόσεις Gutenberg, (εισαγωγή-μετάφραση Λένιας Ζαφειροπούλου), 2016