Βιβλίο και παιδί: Θυμάμαι… ήμουν 8 χρονών όταν η μητέρα μου αρνήθηκε να μου διαβάσει ένα παραμύθι λίγο πριν κοιμηθώ. Κρατούσε ένα βιβλίο στα χέρια της και μου το έδωσε λέγοντας μου, «Μπορείς να διαβάσεις μόνη σου μικρή μου, προσπάθησε». Απογοητεύτηκα. Μου φάνηκε γολγοθάς να διαβάσω ένα ολόκληρο βιβλίο μόνη μου. Θύμωσα πολύ με την μητέρα μου και το άφησα στην άκρη. Το επόμενο βράδυ έγινε πάλι το ίδιο και για δυο εβδομάδες η μητέρα μου κρατούσε αυτή τη στάση ενώ εγώ είχα παρατήσει το βιβλίο στο κομοδίνο μου.
Ένα βράδυ το κράτησα στα χέρια μου και διάβασα τον τίτλο «Τζέυν Έυρ». Στο εξώφυλλο είχε μια κοπέλα στην ηλικία μου. Το ξεφύλλισα, το μύρισα κι άρχισα να το διαβάζω μέχρι που με πήρε ο ύπνος. Το επόμενο βράδυ συνέχισα μέχρι που η ιστορία με είχε συνεπάρει. Άρχισα να φαντάζομαι τους ήρωες του βιβλίου και τα μέρη που περιέγραφε, άρχισα να νιώθω την Τζέυν Έυρ, να κλαίω με τη δυστυχία της και να γελάω με τη χαρά της. Τελείωσε το βιβλίο και δεν μπορούσα να πιστέψω πόσο μαγικό ήταν όλο αυτό που έζησα.
Το επόμενο πρωί, αφού είχα τελειώσει το βιβλίο συζήτησα με την μητέρα μου την υπόθεση. Της είπα ότι δεν της κρατούσα κακία πια και ότι μου άρεσε πολύ η ιστορία που διάβασα. Κάπως έτσι χτίστηκε η σχέση μου με την λογοτεχνία. Δεν ξεχνάω ότι η μητέρα μου συνέβαλε ιδιαιτέρως στην καλλιέργεια αυτής της σχέσης.
Η συγγραφέας Ζωρζ Σαρή έχει πει σε κάποια ανακοίνωσή της: «Ένα πανεπιστήμιο υπάρχει, το βιβλίο». Ένα καλό βιβλίο, πρώτα απ’ όλα, ικανοποιεί την περιέργεια για γνώση, ανοίγει ένα παράθυρο στον κόσμο για να γνωρίσει το παιδί άλλους λαούς, άλλους πολιτισμούς, τις κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος, της επιστήμης και της τεχνολογίας. Στην περίπτωση αυτή, το παιδί – αναγνώστης απολαμβάνει την ελευθερία του ταξιδιώτη εκείνου που μετακινείται χωρίς κανένα περιορισμό σε διάφορους τόπους, πολιτισμούς και εποχές.
Τι πρέπει να προσέξουμε κατά την διάρκεια επιλογής του παιδικού βιβλίου
Η οικογένεια είναι ο πρώτος και σημαντικότερος παράγοντας που μπορεί να συμβάλλει στην ουσιαστική επαφή του μικρού παιδιού με το βιβλίο. Τι προσέχουμε όμως όταν επιλέγουμε βιβλία για τα παιδιά μας; Με δεδομένο ότι στο εμπόριο κυκλοφορεί ετησίως ένας μεγάλος αριθμός βιβλίων για παιδιά και νέους (συνολικά περίπου 3.000 τίτλοι) η επιλογή είναι πραγματικά δύσκολη. Βασική προϋπόθεση είναι να γνωρίζουμε το στάδιο νοητικής και πνευματικής ανάπτυξης του παιδιού μας.
- Κατά τη βρεφική ηλικία (0-2 ετών), δηλαδή την αισθησιοκινητική περίοδο, επιλέγουμε βιβλία με μεγάλες εικόνες και έντονα χρώματα που τραβούν την προσοχή του παιδιού και κατά προτίμηση βιβλία πάνινα και πλαστικά.
- Στα νήπια μέχρι και 6 ετών αρέσουν τα βιβλία με ζωηρόχρωμες εικόνες και μικρό κείμενο. Έχουν ανεπτυγμένη την τάση του ανθρωπομορφισμού και του ανιμισμού οπότε ακούν με ευχαρίστηση τους μεγάλους που τους διαβάζουν μικρά ποιήματα ή απλές σύντομες ιστορίες γύρω από θέματα ή αντικείμενα που τους είναι γνώριμα, όπως ο εαυτός τους, το σπίτι τους, οι φίλοι τους, η οικογένειά τους, η φύση, τα ζώα, κ.ά. Τους αρέσει να ταυτίζονται με τον ήρωα της κάθε ιστορίας, δεν αγαπούν όμως τις ιστορίες που τους τρομάζουν. Επομένως τα βιβλία που επιλέγουμε θα πρέπει να έχουν λέξεις που ξεχωρίζουν και είναι ενδιαφέρουσες. Λέξεις με ομοιοκαταληξία, λέξεις αστείες ή που επαναλαμβάνονται και ο ήχος τους συναρπάζει. Επίσης, βιβλία με φανταστικές καταστάσεις και χαρακτήρες που δίνουν τη δυνατότητα στο παιδί να υποδυθεί ρόλους ή να παίξει φανταστικά παιχνίδια.
- Κατά την πρώτη σχολική ηλικία (6–8 ετών), όπου αναπτύσσεται στο παιδί η συγκεκριμένη σκέψη και ενδυναμώνεται ο ανιμισμός και ο ανθρωπομορφισμός της προηγούμενης περιόδου προσέχουμε τα παρακάτω: α)Τα παιδιά που δε μπορούν να διαβάσουν ακόμα μόνα τους προτιμούν βιβλία με ιστορίες και παραμύθια με μεγάλα γράμματα και πολλές εικόνες. β) Αυτά που διαβάζουν με ευκολία μπορούν να χαρούν συλλογές παραμυθιών, μικρά διηγήματα, ποιητικές συλλογές ή βιβλία με περιπέτειες. γ) Για τα παιδιά αυτής της ηλικίας υπάρχουν και βιβλία που προσφέρουν γνώσεις με ευχάριστο τρόπο. Όπως και στην προσχολική ηλικία έτσι και στην πρώτη σχολική τα παιδιά ενδιαφέρονται για θέματα που έχουν σχέση με τη φύση, το οικολογικό περιβάλλον, τα ζώα, για ιστορίες από τη Μυθολογία και τη ζωή του Χριστού, καθώς και για αξίες όπως η αγάπη, η φιλία, η ειρήνη κ.ά.
- Στη μέση σχολική ηλικία, δηλαδή τα παιδιά 9 – 12 ετών που παρουσιάζουν μια τάση ανεξαρτητοποίησης προτιμούν κυρίως βιβλία με περιπέτειες, ταξιδιωτικές περιγραφές και θέματα όπου κυριαρχεί η προσωπικότητα του ήρωα. Στην ηλικία αυτή η ταύτιση με τον ήρωα είναι πιο έντονη. Έτσι τα βιβλία θα πρέπει να προβάλλουν πρότυπα ηρώων που δρουν συλλογικά και για το καλό του κοινωνικού συνόλου. Από τα μέσα της τρίτης τάξης και κυρίως από την τετάρτη τάξη του δημοτικού τα παιδιά καλό είναι να αρχίζουν να διαβάζουν ανάλογα μυθιστορήματα. Στις δυο τελευταίες τάξεις τα ενδιαφέροντά τους περιστρέφονται γύρω από τις διαπροσωπικές σχέσεις (γονέων και παιδιών, παιδιών μεταξύ τους), γύρω από άτομα με ειδικές ανάγκες, από ατομικά, ιστορικά και ευρύτερα κοινωνικά προβλήματα, όπως η υιοθεσία, το διαζύγιο, η οικολογία, η επιστημονική φαντασία, η ειρήνη, η μετανάστευση, η προσφυγιά κ.ά. Ένα σημαντικό υφολογικό στοιχείο που επιζητούν όλα τα παιδιά αυτής της ηλικίας είναι το χιούμορ.
- Τέλος, στην προεφηβεία και εφηβεία όπου το παιδί αρχίζει να αποκτά χαρακτηριστικά περισσότερο πιο κοντά στον ενήλικο, ενδιαφέρεται για βιβλία με θέματα που είναι σχετικά πρωτίστως με τις διαφυλικές σχέσεις, τα έντονα προβλήματα της νεολαίας (ναρκωτικά, AIDS, σύγκρουση με τους γονείς και τους δασκάλους, κ.ά.) αλλά και με κοινωνικά και παγκόσμια προβλήματα, όπως η βία στα γήπεδα, η ψυχογενής βουλιμία και ανορεξία, ο ρατσισμός, η εγκληματικότητα, η οικολογία, η τεχνολογία, η διαπολιτισμικότητα κ.ά. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις η επιλογή των βιβλίων θα πρέπει να γίνεται ύστερα από γόνιμο διάλογο με τα παιδιά μας κι όχι επιτακτικά και στην καλύτερη περίπτωση από τα ίδια τα παιδιά.
Τρόποι που μπορούν να βοηθήσουν το παιδί μας να αγαπήσει το βιβλίο
- Σε κάθε σπίτι είναι αναγκαίο να υπάρχει βιβλιοθήκη. Είτε μια κεντρική που στα χαμηλότερα ράφια να βρίσκονται τα παιδικά βιβλία για να είναι προσβάσιμα είτε μια παιδική στο δωμάτιο του παιδιού. Ακόμα και στην πιο τρυφερή ηλικία, στην κούνια του, το παιδί ωφελείται να έχει βιβλία. Στόχος είναι να έχει οπτική επαφή με αυτά και να μπορεί να τα πιάνει στα χέρια του. Κατά συνέπεια η βιβλιοθήκη να μην είναι ένα έπιπλο ή ένα μπιμπελό απαγορευμένο αλλά ένα χρηστικό εργαλείο που να παρουσιάζει κινητικότητα. Η συνευθύνη για τη δημιουργία, την τάξη, την ενημέρωση και τον εμπλουτισμό της, καθώς και την ανταλλαγή και δανεισμό βιβλίων έχει ιδιαίτερη σημασία και το παιδί πρέπει να συμμετέχει στη διαδικασία αυτή.
- Με την πρακτική της συνανάγνωσης είναι δυνατό να καταστήσουμε τα παιδιά μας λειτουργικούς και μόνιμους αναγνώστες. Την πρακτική αυτή μπορούμε να την εφαρμόσουμε από την ηλικία που το παιδί μας είναι ακόμα βρέφος. Καθημερινά την ώρα που το ταΐζουμε, που παίζουμε μαζί του ή λίγο πριν τον ύπνο του μπορούμε να του αφηγούμαστε ή και να του διαβάζουμε ιστορίες και παραμύθια. Αυτό μπορεί να συνεχιστεί και μετέπειτα σ’ όλη τη διάρκεια του νηπιαγωγείου. Στα νήπια αρέσει πολύ η επανάληψη, έτσι αν σας ζητήσουν να διαβάσετε ξανά και ξανά (παραπάνω φορές) ένα παραμύθι μην τους το αρνηθείτε. Επίσης από αυτή την ηλικία είναι ωφέλιμο να καθιερώσουμε και την ώρα ή το δίωρο του βιβλίου (κάθε Σάββατο ή Κυριακή). Την ώρα αυτή όλα τα μέλη της οικογένειας, μαμά, μπαμπάς, παιδιά, συγκεντρώνονται και συζητούν για τη βιβλιοθήκη και την κίνησή της, για ένα βιβλίο που διάβασαν, για μια εκδήλωση για το βιβλίο που συμμετείχαν, διαβάζουν αποσπάσματα από κάποια βιβλία ή ολόκληρα βιβλία, αν είναι μικρής έκτασης, συζητούν για κάποιο βιβλίο που διάβασαν όλοι. Το τελευταίο επιβάλλεται, επειδή έτσι οι γονείς, γνωρίζοντας το περιεχόμενο του βιβλίου, μπορούν να παρέμβουν καθοριστικά στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού τους.
- Κατά την ώρα του βιβλίου η «συνομιλία» με τα κείμενα είναι αποδοτική. Καλλιεργείται ο προφορικός και γραπτός λόγος, βελτιώνεται η έκφραση και οξύνεται η φαντασία και η κριτική σκέψη. Η πρακτική αυτή είναι δυνατό να γίνει κι από τις μικρές ηλικίες και μπορεί να περιλαμβάνει δραστηριότητες όπως: 1) την αντικατάσταση του ήρωα ενός παραμυθιού με άλλους, 2) το μπέρδεμα των παραμυθιών μεταξύ τους, γνωστή και ως παραμυθοσαλάτα, 3) την αφήγηση μιας ιστορίας ανάποδα, 4) τη συνέχιση και προέκταση μιας ιστορίας, 5) τη συμμετοχή του παιδιού ως ήρωα σε κάποιο παραμύθι κ.ά. Όλες οι παραπάνω δραστηριότητες συμβάλλουν στη δημιουργία ενός μόνιμου και ενσυνείδητου αναγνώστη.
- Η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας μπορεί να επιτευχθεί και μέσα από το παιχνίδι και άλλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Με αφορμή κάποιο βιβλίο ή βιβλία συμπληρώνουμε όλα τα μέλη της οικογένειας σχετικά ερωτηματολόγια, κατασκευάζουμε τα εξώφυλλα του βιβλίου της οικογένειας, τα οποία καλούνται να εικονογραφήσουν τα παιδιά, φτιάχνουμε και λύνουμε σταυρόλεξα και παίζουμε βιβλιοπαιχνίδια, απονέμουμε βραβεία για την ανάγνωση ή άλλη δραστηριότητα κ.ά. Με όλα αυτά δημιουργούμε μια ευχάριστη ατμόσφαιρα και τα παιδιά προσμένουν με λαχτάρα την ώρα αυτή.
- Η συμμετοχή και εμπλοκή των παιδιών μας σε διαδικασίες ανάγνωσης είναι εξίσου σημαντικές, αφού μέσα από αυτές αποκτούν αναγνωστικές εμπειρίες. Κατά συνέπεια πηγαίνουμε τακτικά μαζί με τα παιδιά μας σε βιβλιοθήκες, σε εκθέσεις βιβλίου, σε μεγάλα βιβλιοπωλεία, σε βιβλιοπαρουσιάσεις και τα φέρνουμε σε επαφή με όλο το έντυπο υλικό (καταλόγους, αφίσες, σελιδοδείκτες, αυτοκόλλητα, κριτικές βιβλίων, αποκόμματα εφημερίδων κ.ά.)
- Παρακολουθούμε και μαζί με μας παρακολουθούν και τα παιδιά μας την κυκλοφορία του βιβλίου. Φροντίζουμε να ενημερώνεται για τις νέες κυκλοφορίες κι αυτό μπορεί να γίνει με ένα μόνο τηλέφωνο στους εκδοτικούς οίκους ζητώντας τους να μας αποστείλουν το νέο τους κατάλογο ή μέσα από το διαδίκτυο, όταν επισκεφτούμε την ιστοσελίδα τους.
- Τέλος, διάφορες εκδηλώσεις της καθημερινότητάς μας, όπως μια εκδρομή ή ένας περίπατος στο περιβάλλον, ένα γεγονός ή περιστατικό που μας συνέβη, ένα οπτικό ή ακουστικό ερέθισμα κ.ά. μπορούν να γίνουν αφορμή για αναγνωστικές αναζητήσεις και συζητήσεις. Π.χ. Την ώρα του περιπάτου μας η παρατήρηση κάποιου μεταναστευτικού σμήνους πυροδοτεί τη συζήτηση για τις μεταναστεύσεις των πουλιών και φυσικά και αβίαστα μας βοηθάει να συζητήσουμε για τη σύγχρονη μετανάστευση και για παιδικά βιβλία που έχουν ως ήρωες μετανάστες.
Τα οφέλη του παιδικού βιβλίου
Το διάβασμα ενός βιβλίου συμβάλλει σημαντικά στη γλωσσική, νοητική, κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Εμπλουτίζει το λεξιλόγιό του και την έκφρασή του και αναπτύσσει την κριτική του ικανότητα. Διευρύνει τους ορίζοντές του, ανοίγοντας ένα «παράθυρο» σε άλλους κόσμους. Προσφέρει νέες ιδέες, κεντρίζει την περιέργεια και δίνει ερεθίσματα για σκέψη.
Ενισχύει τη φαντασία του παιδιού και το ενθαρρύνει να ονειρευτεί. Του επιτρέπει να ταυτιστεί με ήρωες, να τους αποδεχτεί ή να τους απορρίψει, να πλάσει εικόνες στο μυαλό του. Τον βοηθάει να δει ένα θέμα από πολλές πλευρές και να δώσει απαντήσεις σε ανησυχίες και φόβους του. Το βιβλίο προσφέρει συγκινήσεις, συμβάλλοντας στη συναισθηματική του ανάπτυξη, ενώ μεταδίδει πολιτισμικές και ηθικές αξίες, διαμορφώνοντας το χαρακτήρα του παιδιού.
Η ανάγνωση ενός βιβλίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως ένα μέσο για να ενθαρρύνει την επικοινωνία του γονιού με το παιδί. Ιδιαίτερα αν ξεκινήσει από μικρή ηλικία, καθώς ο γονιός διαβάζει στο παιδί ένα βιβλίο, του δίνεται η ευκαρία να συζητήσει ποικίλα θέματα, να κάνει και να δεχτεί ερωτήσεις, να δώσει ερεθίσματα για σκέψη και να καταλάβει περισσότερο το ίδιο του το παιδί. Σε μεγαλύτερες ηλικίες, δίνοντας στα παιδιά βιβλία για διάβασμα ή με αφορμή κάτι που το παιδί έχει επιλέξει, οι γονείς έχουν την δυνατότητα να συζητήσουν θέματα που θα ήταν δύσκολο διαφορετικά να θίξουν.
Η αγάπη ενός παιδιού για τα βιβλία δεν είναι κάτι που κληρονομείται ή υπαγορεύεται. Η σχέση μεταξύ τους καλλιεργείται από μικρή ηλικία και αν στηριχθεί σε στέρεες βάσεις θα μετατραπεί σε αγάπη που θα κρατήσει μια ολόκληρη ζωή.
Στα επόμενα μέρη αυτού του αφιερώματος θα σας προτείνουμε παιδικά βιβλία.
Πηγές
Ιστολόγιο του Μερκούριου Αυτζή http://merkouriosaytzis.psichogios.gr/2008/11/blog-post_18.html
www.citypress.gr/index.html?action=article&article=99005
