Το γυμνό σώμα στην παλαιολιθική εποχή ήταν κάτι απόλυτα φυσικό. Τότε δεν διανοούνταν να ντυθούν ή ακόμη καλύτερα δεν γνώριζαν τι είναι το ένδυμα. Αντιμετώπιζαν την ανθρώπινη φύση σαν αναπόσπαστο κομμάτι της φυσικής πραγματικότητας. Δεν υπήρχαν ουσιαστικοί λόγοι κάλυψης του σώματος τους, μιας και το δέρμα ήταν αρκετό για να ντύσει το κορμί τους. Έπειτα ήρθε το κρύο και η ανάγκη ένταξης σε κοινωνικές ομάδες παράλληλα με τις εκάστοτε μεταφυσικές ανησυχίες. Η διαφορετικότητα και η πιο αναπτυγμένη αντίληψη του κόσμου, ώθησε τον άνθρωπο να καλυφθεί με χιλιάδες υφάσματα. Ποτέ όμως το γυμνό δεν σταμάτησε να εμπνέει και να αποτυπώνετε από τους καλλιτέχνες της κάθε εποχής.
Ευρώπη
Η ανάπτυξη της γεωργίας έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην πρόοδο του ανθρώπου. Όπως ήταν φυσικό δεν απλώθηκε ταυτόχρονα σε όλους τους πολιτισμούς. Στην Ευρώπη άργησε πολύ να εξαπλωθεί εν αντιθέσει με την Μεσοποταμία που εκεί οι εξελίξεις είχαν σημειώσει αλματώδη πρόοδο.
Κατά την 5η χιλιετία π.Χ., οι νεολιθικοί πολιτισμοί των Βαλκανίων ήταν από τους πιο προηγμένους της εποχής, με πυκνοκατοικημένους οικισμούς, έντονη κοινωνική διαστρωμάτωση και εντυπωσιακές θρησκευτικές λατρευτικές τελετές. Η επιτυχία της γεωργίας έφερε τόσο πλούτο, που άφησε πλεόνασμα για να συντηρηθεί μια τάξη μη παραγωγική, με έντονες καλλιτεχνικές ανησυχίες. Τα ψάθινα καλάθια αντικαταστάθηκαν από τα πήλινα αγγεία και αργότερα οι φούρνοι υψηλής θερμότητας που προορίζονταν για το ψήσιμο των αγγείων χρησιμοποιήθηκαν ως χυτήρια χαλκού και άλλων μετάλλων. Στη βόρεια Ευρώπη η γνώση της μεταλλοτεχνίας εισχώρησε πολύ αργότερα αλλά παράλληλα υιοθέτησε μια άλλη εφεύρεση της Μεσοποταμίας τον ορείχαλκο (3000 π.Χ περίπου).
Είναι η εποχή που τα λατρευτικά ειδώλια, αντικείμενα στρατιωτικά, διακοσμητικά αλλά και τα κοσμήματα από πηλό κατασκευάζονταν τώρα από μπρούντζο και ορείχαλκο, ενδυναμώνοντας ακόμη περισσότερο την αξία τους. Οι Κέλτες, οι δράση των οποίων εξελίσσεται στη βόρεια Ευρώπη έχουν αφήσει, κυρίως σε τάφους, πληθώρα μεταλλικών κοσμημάτων, με έντονο διάκοσμο, μαρτυρώντας την στρατιωτική και θρησκευτική τους λειτουργία.
Πως όμως αντιμετώπιζαν το γυμνό οι νεολιθικοί πολιτισμοί της Ευρώπης; Η απάντηση μας έρχεται από την κοντινή Ρουμανία με το εξαιρετικό δείγμα πήλινου ομοιώματος σπιτιού ή ιερού με τα επτά ειδώλια. Βρέθηκε στην περιοχή Chelăieşti και χρονολογείται γύρω στα 3700-3500 π.Χ. Αποτελεί δημιούργημα του πολιτισμού Cucuteni. Εκ πρώτης, ακόμη και ο πιο άπειρος, μπορεί να καταλάβει πως πρόκειται για γυναικεία ειδώλια. Η σχηματοποιημένες καμπύλες και η υπέρ τόνωση των γοφών, μαρτυρά την γυναικεία τους φύση. Το πρόσωπο δεν παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, μιας και δύο τρύπες παραπέμπουν σε οφθαλμούς. Αξίζει να σημειωθεί πως, από τα χιλιάδες ειδώλια της εποχής εκείνης, το 90% απεικονίζουν γυναικείες μορφές. Ακόμη και ανάμεσα σε ζευγάρια, η γυναίκα έχει μεγαλύτερο μέγεθος. Αυτό μας αφήνει την υπόνοια ότι κατά τη νεολιθική εποχή, ο άνδρας ήταν σε υποδεέστερη θέση, κάτι βέβαια που δεν μας ξενίζει, μιας και όπως θα δούμε αργότερα στον Μινωικό πολιτισμό, η οικογένεια εξακολουθεί να είναι καθαρά μητριαρχική.Για την ερμηνεία των γυναικείων ειδωλίων σε αυτή την ξεχασμένη εποχή πολύς λόγος έχει γίνει. Η Μητέρα-θεά είναι η επικρατέστερη εκδοχή καθώς τα χαρακτηριστικά τους παραπέμπουν στη συμβολική έννοια της γονιμότητας. Ειδικοί μάλιστα θεωρούν ότι κάποια ήταν και παιχνίδια, μιας και ένα από αυτά κουδουνίζει. Τέλος, έχει διατυπωθεί και η θεωρία πως η χρήσης τους ήταν ως ιδεογραφικά σύμβολα ενός πρώιμου συστήματος γραφής. Όποια και αν είναι η απάντηση, η ιδιαίτερη σημασία της γυναίκας σε αυτές τις μακρινές εποχές παραμένει.
Δύο ειδώλια, πολύ πιο διαφορετικά της εποχής αυτής, είναι «Ο Στοχαστής». Πρόκειται για πήλινα ειδώλια το ένα ανδρικής και το άλλο γυναικείας μορφής που βρέθηκαν στην περιοχή της Cernavoda της Ρουμανίας περίπου το 5000-4600 π.Χ. από τον πολιτισμό Hamangia. Και τα δύο αναπαριστούν ένα γυμνό ζευγάρι, ο άνδρας καθήμενος σε ένα χαμηλό σκαμπό, σε στάση περισυλλογής, στηρίζοντας το κεφάλι στις παλάμες του, ενώ η γυναίκα, πιο χαλαρή, κάθεται κατά γης. Είναι εμφανέστατες οι διαφορές στην σωματική τους διάπλαση, μιας και το γυμνό σώμα του αρσενικού είναι πιο «στεγνό» ενώ αυτό της γυναίκας ξεχειλίζει από καμπύλες. Ο καλλιτέχνης της εποχής αυτής, προκειμένου να εκφράσει το άυπνο πνεύμα της εποχής ή την εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου για την γνώση του κόσμου, έχει σκαλίσει στο καθένα δύο τεράστια μάτια. Η γενική έκφραση του προσώπου τους μπορούμε ένα πούμε πως είναι παγερή. Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το σφηνοειδές κεφάλι του κάθε ειδωλίου που παραπέμπει, θα μπορούσε να πει κανείς, στις μεταγενέστερες αφρικανικές μάσκες, που όμως στηρίζεται σε έναν χονδρό και άκομψο λαιμό. Το γνώρισμα όμως που κάνει τον «Στοχαστή» τόσο ιδιαίτερο είναι η πλαστικότητα και η κινησιολογία του, κάτι που έρχεται σε μεγάλη αντίθεση με τα περισσότερα άκομψα, στητά ειδώλια της ίδιας εποχής.
Ωστόσο, ο τόσο αναπτυγμένος πολιτισμός της Ευρώπης γύρω στα μέσα της 4ης χιλιετίας, άρχισε να καταρρέει με απότομο τρόπο. Οι λόγοι της κατάρρευσης δεν είναι σαφείς. Πληθυσμιακές μετακινήσεις και εισβολές; Κλιματικές αλλαγές; Εξάντληση των φυσικών πόρων; Είναι κάποια από τα αναπάντητα ερωτήματα. Έπεται όμως η άνθιση του Σουμερικού και του Αιγυπτιακού πολιτισμού και στην Ανατολή, που εκεί η τέχνη παίρνει την θέση που πραγματικά της αξίζει.
Μεσοποταμία – Η χώρα ανάμεσα στους δύο ποταμούς
Οι πρώτες αναπτυγμένες κοινότητες εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν στην εχθρική και όχι τόσο βιώσιμη περιοχή της Μεσοποταμίας το 5000 π.Χ . Η αχανής πεδιάδα μεταξύ των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, συχνά πλημμύριζε από τα νερά των ποταμών και αντιμετώπιζε τεράστιες εποχιακές διακυμάνσεις στη θερμοκρασία. Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν αγρότες από τα γύρω βουνά, οι οποίοι διαισθάνθηκαν την σημαντικότητα της περιοχής και εκεί ανέπτυξαν τα πρώτα αρδευτικά έργα, καταφέρνοντας να μετατρέψουν μια αφιλόξενη κοιλάδα σε γόνιμη.
Σημαντικότατο ρόλο έπαιξαν οι νέες τεχνικές τους, που σαφέστατα είχαν βασιστεί στην εφεύρεση του τροχού γύρω στα 3250 π.χ. Ο πρώτος τροχός έδωσε λύση σε πολλά καθημερινά και τεχνικά ζητήματα, όπως στην τέχνη, με την εφεύρεση του τροχού της κεραμικής γύρω στα 3500 π.χ. Η αλματώδης ανάπτυξη της περιοχής έφερε πλεόνασμα πλούτου και χρησιμοποιήθηκε για τη συντήρηση ιερέων, γραφέων, εμπόρων και τεχνιτών.
Η Μεσοποταμία μέχρι το 3000 π.χ., από την περιοχή των χωριών μετατράπηκε σε μια σειρά πόλεων–βασιλείων. Από εδώ και στο εξής ο άνθρωπος κάνει τα πρώτα μεγάλα βήματα στην ανάπτυξη της κοινωνίας του άστεως!
Τα πρώτα δείγματα «ντυμένων» ειδωλίων
Ο πρώτος πολιτισμός της Μεσοποταμίας ήταν οι Σουμέριοι, οι οποίοι ήκμασαν μεταξύ του 3000 και 1500 π.Χ, λίγο πριν απορροφηθούν από τον βαβυλωνιακό πολιτισμό. Πρόκειται για ένα πολιτισμό υψηλού επιπέδου με ανεπτυγμένη γεωργία, ναυτιλία, εμπόριο, άρδευση πόσιμου νερού και ένα σύστημα λογιστικής. Δεν θα μπορούσε να λείπει και έντονη θρησκευτική πεποίθηση των κατοίκων, καθώς είχαν πληθώρα από θεούς και προστάτες. Οι Σουμέριοι μπροστά σε κάθε ιερό τοποθετούσαν αγάλματα δεομένων πιστών, ώστε να συνεχίζουν να προσεύχονται για λογαριασμό τους ακόμη και όταν οι ίδιοι δεν ήταν παρόντες. Αυτός ήταν και ο λόγος που στην πόλη Ουρ «η πόλη του θεού της Σελήνης», το 1927 ο Βρετανός αρχαιολόγος Γούλεϋ έφερε στο φως αμύθητους θησαυρούς από το βασιλικό νεκροταφείο με τους δυο χιλιάδες τάφους. Τα ευρήματα ξεπερνούσαν κάθε προσδοκία, περιλαμβάνοντας χρυσά αντικείμενα, εκπληκτικά αντικείμενα τέχνης, αντικείμενα πολεμιστών.
Χαρακτηριστικά είναι τα ειδώλια των δεομένων πιστών. Πρόκειται για ολόσωμα ειδώλια ανδρός και γυναίκας φτιαγμένα από πέτρα και χρονολογούνται το 2700 π. Χ. Προέρχονται από το ναό του Abu-at-Tell-Asmar. Είναι η εποχή που το ένδυμα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι πια του ανθρώπου, καθώς όχι μόνο τον προστατεύει από τις καιρικές συνθήκες αλλά λειτουργεί και ως σύμβολο κοινωνικού υπόβαθρου και γοήτρου. Τα Σουμεριακά ειδώλια είναι από τα πρώτα ντυμένα γλυπτά που εντοπίζονται, μιας και ο θρησκευτικός τους προορισμός δεν ενέκρινε την απόλυτη γύμνια. Το ένδυμα, τις περισσότερες φορές επίσημο, με πλούσια υφάσματα, περίτεχνο κεντητό διάκοσμο και εντυπωσιακούς χιτώνες, πρόσδιδε μια εξιδανικευμένη υπόσταση στο εκάστοτε δημιούργημα.
Αυτές οι δύο χονδροκομμένες φιγούρες αναπαριστούν δεόμενους πιστούς τοποθετούμενοι στην είσοδο ενός ναού. Παρατηρούμε πως τα άκρα τους είναι χονδροειδή και άκομψα σαν σωλήνες , αλλά τα χέρια, παρόλη την δυσαναλογία τους βρίσκονται σε θέση προσευχής. Τώρα ο δημιουργός δίνει περισσότερη και πιο ρεαλιστική έμφαση στα χαρακτηριστικά του προσώπου, στη μύτη, στα χείλη, στο μέτωπο και τα ζυγωματικά αλλά με περισσότερη προσοχή στα τεράστια μάτια τους, μέσα από τα οποία μπορούσαν να οραματιστούν τους φοβερούς θεούς τους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι ενδυμασίες τους. Η ανδρική φιγούρα φορά κάτι σαν φούστα, σε στρογγυλή φόρμα, με έντονο διάκοσμο στο κάτω μέρος της , καλύπτοντας το σώμα του από την μέση και κάτω ενώ η γυναικεία φορά ένα φόρεμα, με ένα ώμο που δεν διαφέρει καθόλου από τα ρούχα των σημερινών γυναικών της Ινδίας και γενικότερα της Ανατολής. Φαίνεται πως καλύπτει το σώματος της μ’ ένα χιτώνα, αφού το αριστερό της χέρι καλύπτεται από τον καρπό μέχρι τον ώμο. Ένα φαρδύ περιλαίμιο στολίζει το λαιμό της και τα μαλλιά της είναι πιασμένα σε έναν χαμηλό περίτεχνο κότσο. Εν αντιθέσει, η κόμμωση του άνδρα πιστού είναι πιο λεπτομερής, καθώς ο γλύπτης λάξευσε στην πέτρα μια μακριά κυματιστή χαίτη. Η πλούσια γενειάδα αποτελεί ένδειξη ανθρώπου που κατέχει υψηλό αξίωμα.
Από εδώ και στο εξής το ανθρώπινο σώμα στην εκάστοτε εικαστική έκφραση, παύει να είναι αποκλειστικά γυμνό. Τώρα, η γύμνια εξετάζεται από μια άλλη οπτική γωνιά, περισσότερο έχοντας μια διανοητική ανησυχία. Άλλοτε το γυμνό στη τέχνη έχει συμβολικό χαρακτήρα, άλλοτε είναι ψυχογράφημα του ίδιου του ανθρώπου άλλοτε γιατί απλά το γυμνό σώμα είναι αισθητικά ωραίο.
Αυτά είναι στοιχεία που θα τα εξετάσουμε στη συνέχεια.
