Ο «Θάνατος στη Βενετία» του Γερμανού συγγραφέα Τόμας Μαν είναι νουβέλα  που εκδόθηκε το 1912 και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα του. Πρόθεση του συγγραφέα καθ΄ομολογία του ήταν να γράψει ένα έργο με θέμα την απώλεια της αξιοπρέπειας του καλλιτέχνη και μάλιστα σκόπευε να αναφερθεί στον έρωτα του ηλικιωμένου Γκαίτε για ένα νεαρό κορίτσι, έναν έρωτα μάταιο και οδυνηρό, αλλά κατέληξε να γράψει τον «Θάνατο στη Βενετία» με πρωταγωνιστή τον συγγραφέα Γκουστάφ Άσενμπαχ που λειτουργεί ως προσωπείο του ίδιου του συγγραφέα. Άλλωστε, είναι επιβεβαιωμένο από τη σύζυγό του πως προηγήθηκε του βιβλίου ένα ταξίδι του ζεύγους στη Βενετία το 1911 όπου και συνάντησαν πρόσωπα που αναφέρονται στο κείμενο.

Αρχικά, η νουβέλα διαιρούνταν σε πέντε κεφάλαια που ο ίδιος ο συγγραφέας κατάργησε αλλα οι εκδότες μετά τον θάνατό του επανέφεραν τον χωρισμό των κεφαλαίων. Το «Θάνατος στη Βενετία» θα μεταφερθεί το 1971 στη μεγάλη οθόνη από τον σκηνοθέτη Λουκίνο Βισκόντι.

Ο συγγραφέας Τόμας Μαν
Ο συγγραφέας Τόμας Μαν
Υπόθεση του έργου

Η υπόθεση του έργου αφορά τον πενηντάρη συγγραφέα Γκουστάφ Άσενμπαχ, έναν άνθρωπο πειθαρχημένο και εγκρατή στη ζωή και στην τέχνη του, που αποφασίζει διανύοντας μια περίοδο κόπωσης να κάνει ένα ταξίδι αναψυχής στη Βενετία. Εκεί θα συναντήσει τον έφηβο Τάτζιο που παραθερίζει με την οικογένειά του. Σύντομα το αγόρι θα τραβήξει την προσοχή του άνδρα που αρχίζει να το παρατηρεί στους χώρους του ξενοδοχείου και στην πλαζ ενώ η μόνη επαφή που έχουν οι δυο τους είναι η ανταλλαγή βλεμμάτων.

Ο άνδρας θα ερμηνεύσει αρχικά την έλξη που νιώθει ως θαυμασμό για την ομορφιά του εφήβου αλλά σύντομα θα συνειδητοποιήσει πως το ενδιαφέρον του είναι ερωτικό. Μπροστά στα πρωτόγνωρα αυτά συναισθήματα που νιώθει ο ώριμος άνδρας θα υιοθετήσει μια συμπεριφορά αταίριαστη προς τις συνήθειές του, όπως το να ακολουθεί κρυφά τον νεαρό στους περιπάτους με την οικογένειά του στην πόλη, να βάψει τα μαλλιά του για να αρέσει στον νέο και το κυριότερο να παραμείνει στη Βενετία ενώ μαθαίνει πως στην πόλη εξαπλώνεται θανατηφόρα επιδημία. Το τελευταίο θα σταθεί μοιραίο διότι θα τον οδηγήσει τελικώς στον θάνατο.

Σκηνή από την ομώνυμη ταινία
Σκηνή από την ομώνυμη ταινία
Η πορεία προς την πτώση και τον θάνατο

Από την αρχή του έργου επικρατεί μουντή ατμόσφαιρα με έντονο το υγρό στοιχείο. Περιγράφεται το ταξίδι με το πλοίο όπου ο ήρωας αγναντεύει τη θάλασσα ενώ έχει αρχίσει να βρέχει. Η θάλασσα μοιάζει να είναι ο κενός χώρος όπου δεν επιβάλλεται καμιά εξουσία. Ο Άσενμπαχ αγαπά πολύ τη θάλασσα. «Ήταν βαθιά κρυμμένοι μέσα του οι λόγοι που αγαπούσε τη θάλασσα» γράφει ο Μαν στη σελίδα 49. Και παρακάτω: «ήταν η απαγορευμένη, εντελώς αντίθετη στο καθήκον του, κι ακριβώς γι΄αυτό δελεαστική ροπή στο αδιάρθρωτο, το άμετρο, το αιώνιο, το Τίποτα». Τελευταία εικόνα που αντικρίζει ο Άσενμπαχ καθώς πεθαίνει είναι ο Τάτζιο μέσα στη θάλασσα, εικόνα που υποδηλώνει τη βαθύτερη επιθυμία του να ενωθεί με τη θάλασσα δηλαδή να πεθάνει.

Μέσα στον θολό ορίζοντα και τη μουντάδα συντελείται η κάθοδος του ήρωα, πρώτα με την έννοια της ηθικής πτώσης που ο ήρωας τη βιώνει  ως λυτρωτική καθώς ξεφεύγει από τον συνήθη καθωσπρεπισμό και έπειτα με τον θάνατό του. Ο Άσενμπαχ βαδίζει αργά αλλά σταθερά στον θάνατό του μιας και όλες του οι επιλογές εναρμονίζονται με το πεπρωμένο του: η αλλαγή προορισμού στα ταξίδι του, η απόφαση του να μείνει στο ξενοδοχείο περιμένοντας τις βαλίτσες που χάθηκαν και η τελική του απόφαση να μην εγκαταλείψει την πόλη ακόμη και όταν πληροφορείται με σαφήνεια για την επιδημική νόσο. Την επόμενη μέρα κυκλοφορεί η είδηση του θανάτου του διάσημου συγγραφέα ενώ κανείς δεν υποψιάζεται την λυτρωτική του παρακμή στη Βενετία.

Σκηνή από την ομώνυμη ταινία
Σκηνή από την ομώνυμη ταινία
Συμβολισμοί και όνειρα

Στο «Θάνατο στη Βενετία» εμφανίζονται ανθρώπινες φιγούρες που προμηνύουν την έλευση του ανοίκειου στη ζωή του Άσενμπαχ και που δηλώνουν, όπως ο ίδιος ομολογεί, πως ο κόσμος γύρω του αρχίζει να παραμορφώνεται. Πρώτη εμφανίζεται η φιγούρα του ξένου ταξιδευτή στο νεκροταφείο που τον ωθεί να κάνει το ταξίδι, ύστερα έρχεται ο φτιασιδωμένος γέρος με τα παρδαλά ρούχα μέσα στο βρώμικο πλοίο  και έπειτα ο περιπλανώμενος μουσικός με το ηχηρό γέλιο στο ξενοδοχείο. Ακόμη και η επιδημία που εξαπλώνεται στην πόλη διαταράσσει τους φυσιολογικούς ρυθμούς ζωής. Με άλλα λόγια ο  κόσμος γύρω από τον ήρωα εμφανίζεται αλλόκοτος, όπως αλλόκοτη γίνεται στην πορεία και η δική του συμπεριφορά. Γενικότερα, το ταξίδι ως σύμβολο αναζήτησης της ταυτότητας και ειδικά το ταξίδι στον αισθησιακό Νότο που οδηγεί συχνά στην καταστροφή και τον θάνατο, είναι χαρακτηριστικά της νουβέλας.

Την απολλώνια τάξη των πραγμάτων διαταράσσουν δυο όνειρα που βλέπει ο Άσενμπαχ. Στο πρώτο, στην αρχή του έργου, ονειρεύεται ένα τροπικό τοπίο με βλάστηση και περίεργα πτηνά, ενδεικτικό της επιθυμίας του να υπερβεί τους περιορισμούς της ζωής του ενώ στο δεύτερο όνειρο προς το τέλος του έργου βλέπει να τελείται στη ψυχή του ένα διονυσιακό όργιο που συμβολίζει την εκπλήρωση της επιθυμίας του.

Ο πρωταγωνιστής της ομώνυμης ταινίας
Ο πρωταγωνιστής της ομώνυμης ταινίας
Η Αρχαία Ελλάδα στο «Θάνατος στη Βενετία»

Στη νουβέλα αντιπαρατίθεται το απολλώνιο στοιχείο δηλαδή το στοιχείο της αρμονίας και της ομορφιάς με το διονυσιακό στοιχείο της μέθης και της υπερβολής. Μάλιστα διαγράφεται μια πορεία από το απολλώνιο στο διονυσιακό. Ο Άσενμπαχ είναι πρότυπο απολλώνιου καλλιτέχνη που έχει κατορθώσει με δουλειά και πειθαρχία να διακριθεί ως συγγραφέας υψηλής αισθητικής. Κατά το ταξίδι του στη Βενετία απομακρύνεται από τον συνήθη τρόπο ζωής του και σιγά σιγά βυθίζεται στο διονυσιακό πάθος που θα τον οδηγήσει τελικώς στον χαμό του. Ο Διόνυσος αναφέρεται στο κείμενο ως ο «ξένος θεός» που υποτάσσει τον ώριμο συγγραφέα. Η ηθική παρακμή του ήρωα μοιάζει να εξαπλώνεται  στην πόλη ως επιδημία. Άλλωστε και η επιδημία παραπέμπει στον Διόνυσο αφού η λατρεία του έχει χαρακτηριστεί από τον Erwin Rohde ως «θρησκευτική επιδημία». Έτσι, ο διονυσιασμός συντελεί ταυτόχρονα στη λύτρωση του ήρωα αλλά και στον χαμό του.

Επίσης, γίνεται αναφορά στον Ερμή, τον θεό των ταξιδιωτών, αγγελιοφόρο αλλά και ψυχοπομπό. Ως ψυχοπομπός λειτουργεί ο Τάτζιο όταν στην τελευταία σκηνή της νουβέλας κοιτάζει τον Άσεμπαχ την ώρα που πεθαίνει, από τον αφηγητή  χαρακτηρίζεται ως  ο «γλυκός σαγηνευτής της ψυχής του».  Άλλες φιγούρες που παίρνουν τη μορφή του Ερμή-ψυχοπομπού είναι ο παράξενος ταξιδιώτης στην αρχή του έργου αλλά και ο γονδολιέρης που μεταφέρει τον συγγραφέα στο ξενοδοχείο με τη μαύρη σαν φέρετρο γόνδολα. Ο Τάτζιο επιπλέον παρομοιάζεται με τον Γανυμήδη, τον Υάκινθο και τον Νάρκισσο.

Άμεση αναφορά γίνεται στον Πλάτωνα στον διάλογο όπου συνομιλεί ο Σωκράτης με τον νεαρό Φαίδρο. Παρουσιάζεται ως όραμα του Άσενμπαχ που βάζει τον εαυτό του στη θέση του δασκάλου Σωκράτη και τον Τάτζιο στη θέση του έφηβου Φαίδρου θεωρώντας την έλξη που νιώθει για τον Τάτζιο ως αγάπη για την ομορφιά σε πνευματικό επίπεδο που σύντομα όμως υποσκελίζεται από το αισθησιακό.

Ο συγγραφέας Τόμας Μαν
Ο συγγραφέας Τόμας Μαν
Ο συγγραφέας, το έργο και η εποχή

Όταν τα ημερολόγια του συγγραφέα δημοσιεύτηκαν μετά τον θάνατό του, έγιναν γνωστές και οι ομοφυλοφιλικές του τάσεις, τις οποίες το οικογενειακό του περιβάλλον ήδη γνώριζε και που λόγω των αυστηρών ηθών της εποχής δεν εκπληρώθηκαν αλλά παρέμειναν στο επίπεδο του πλατωνικού έρωτα, όπως συμβαίνει και με τον ήρωα του βιβλίου. Το έργο παρουσιάζει έναν διάσημο συγγραφέα, όπως ήταν και ο ίδιος ο Μαν, να ερωτεύεται έναν έφηβο και είναι σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικό.

Πάντως,το «Θάνατος στη Βενετία» την εποχή της έκδοσης του θα εκληφθεί ως έργο αλληγορικό για την έλλειψη έμπνευσης του καλλιτέχνη που τον οδηγεί στην παρακμή. Αλλά μπορεί να ιδωθεί, επίσης, ως  συμβολισμός για τον θάνατο της Ευρώπης που στις αρχές του 20ου αιώνα μετά την λαμπρή εποχή του Διαφωτισμού οδηγείται σταδιακά σε κατάρρευση.

Βιβλιογραφία

 

Διαβάστε περισσότερα Αφιερώματα λογοτεχνίας εδώ

 

Προηγούμενο άρθρο23ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας-Διαδικτυακό
Επόμενο άρθροΑστικά παιχνίδια: Το σχολείο Trust in Play και άλλες ιστορίες
Μαίρη Μαργαρίτη
Η Μαίρη Μαργαρίτη γεννήθηκε και κατοικεί στη Μυτιλήνη. Έχει σπουδάσει Φιλολογία στο Α.Π.Θ. και στην παρούσα φάση είναι Υποψήφια Διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Διαβάζει και γράφει λογοτεχνία. Κείμενά της έχουν αναρτηθεί σε λογοτεχνικούς ιστότοπους ενώ έχει συμμετάσχει με διηγήματά της σε συλλογικά έργα.