Ο Τάσος Λειβαδίτης είναι ένας ποιητής που κατατάσσεται στην πρώτη μεταπολεμική γενιά. Μια γενιά ποιητών που εμφανίστηκε στη διάρκεια του μεσοπολέμου και βίωσε τον αλβανικό πόλεμο, την κατοχή, την αντίσταση, τον εμφύλιο πόλεμο και τη δικτατορία του 1967. Συνθήκες που επηρέασαν τόσο τη ζωή όσο και το έργο αυτής της γενιάς. Στους στίχους τους διακρίνονται τα τραύματα και τα βιώματα των πολέμων. Η έννοια της δοκιμασίας κατέχει κυρίαρχο ρόλο στην ποιητική της γενιάς του 1960. Εκφράζουν όπως πολύ εύστοχα έχει διατυπώσει ο Δ. Ν. Μαρωνίτης μια ξεχωριστή «ποιητική και πολιτική ηθική».
Έτσι γεννήθηκαν οι σημαίες μας: Τα νεανικά χρόνια και οι εξορίες
Ο Τάσος Λειβαδίτης γεννήθηκε στις 20 Απριλίου το 1922 το βράδυ της Ανάστασης στην Αθήνα. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο Μεταξουργείο, όταν η Ελλάδα υποδεχόταν τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής. Το 1943 εισήχθη στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όμως οι βιοτικές ανάγκες και η συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση τον απομάκρυναν από τις σπουδές του. Σε ηλικία 21 ετών εντάχθηκε στην Ε.Π.Ο.Ν. Στην περίοδο των Δεκεμβριανών δεν άνηκε στις μαχητικές ομάδες του Ε.Λ.Α.Σ., αλλά σε μια ομάδα της Ε.Π.Ο.Ν., που διοργάνωνε πολιτιστικές εκδηλώσεις και έκανε εράνους για τη συγκέντρωση τροφίμων.
Με τη λήξη των Δεκεμβριανών συνελήφθη και οδηγήθηκε στις φυλακές Χατζηκώστα στην Αθήνα. Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας αφέθηκε ελεύθερος και άρχισε η πιο οργανωμένη αγωνιστική δράση του. Από το 1948 ακολουθούν εξορίες και φυλακίσεις στα νησιά Λήμνος Μακρόνησος και Άι-Στράτης.
Πέρα από την έντονη πολιτική του δράση, ο Τάσος Λειβαδίτης ήταν ένας παθιασμένος και πολυγραφότατος ποιητής. Είχε εμφανιστεί ήδη στα ελληνικά γράμματα το 1946, μέσα από τις στήλες του περιοδικού Ελεύθερα Γράμματα, με το ποίημα Το τραγούδι του Χατζηδημήτρη. Το περιοδικό φιλοξενούσε πολλούς αριστερούς διανοούμενους, ανάμεσα τους ο Μανώλης Αναγνωστάκης και ο Νίκος Παππάς. Την ίδια χρονιά ο ποιητής παντρεύτηκε τη Μαρία Στούπα, στην οποία αργότερα θα αφιερώσει την ποιητική συλλογή Αυτό το αστέρι είναι για όλους μας. Μαζί της απέκτησε τη μοναδική του κόρη Βασιλική Λειβαδίτη.
Θα ῾θελα να φωνάξω τ᾿ όνομά σου, αγάπη, μ᾿ όλη μου την δύναμη.
[…]
Να το φωνάξω τόσο δυνατά
που να μην ξανακοιμηθεί κανένα όνειρο στον κόσμο
καμιά ελπίδα πια να μην πεθάνει.
Να τ᾿ ακούσει ο χρόνος και να μην σ᾿ αγγίξει, αγάπη μου, ποτέ.
Αυτό το αστέρι είναι για όλους μας, V, 1952
Στη διάρκεια της εξορίας ολοκλήρωσε τις πρώτες δύο ποιητές συλλογές του, Μάχη στην άκρη της νύχτας και Αυτό το αστέρι είναι για όλους μας, και άρχισε να σχεδιάζει τη συλλογή Φυσάει στα σταυροδρόμια του κόσμου. Στα νησιά της εξορίας τόσο ο ίδιος ο Τάσος Λειβαδίτης όσο και άλλοι ποιητές, όπως ο Γιάννης Ρίτσος και ο Τίτος Πατρίκιος, δημιούρησαν έργα τέχνης, που αποτύπωσαν το τοπίο της φρίκης των βασανιστηρίων και τη σκληρή καθημερινότητα. Παρά τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, τις εκτελέσεις και τον καθημερινό φόβο του θανάτου, ο ποιητής δεν υπέγραψε ποτέ δήλωση μετανοίας, που θα σήμαινε την αποκήρυξη των κομμουνιστικών ιδεών του.
Ο Τάσος Λειβαδίτης και η επάνοδος από την εξορία
Μετά την τετράχρονη εξορία, το 1951, αφέθηκε ελεύθερος, όμως οι διώξεις δεν σταμάτησαν. Λίγα χρόνια μετά την επάνοδο του, το 1953, εκδόθηκε η ποιητική συλλογή Φυσάει στα σταυροδρόμια του κόσμου. Η συλλογή είχε έντονο ιδεολογικό χαρακτήρα με κεντρικά αιτήματα την ειρήνη και την κοινωνική δικαιοσύνη. Έτσι, το έργο κατασχέθηκε και ο Τάσος Λειβαδίτης δικάστηκε. Το δικαστήριο τον απάλλαξε λόγω αμφιβολιών. Παράλληλα, η συλλογή δικαιώθηκε, καθώς κέρδισε το 1955 το πρώτο βραβείο ποίησης στο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας στη Βαρσοβία.
Ο ποιητής εργαζόταν και ως κριτικός ποίησης. Συνεργαζόταν με το περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης, όπου δημοσίευε πολιτικά και κριτικά δοκίμια, και την εφημερίδα Αυγή. Με το κλείσιμο της Αυγής από τη δικτατορία, το 1967, έχασε τη δουλεία του. Από το 1969 ως το 1980 με το ψευδώνυμο Α. Ρόκος παρουσίαζε συνόψεις της παγκόσμιας λογοτεχνίας στο περιοδικό Φαντάζιο. Από το 1974 ως το 1980 συνέχισε την κριτική της ποίησης στην Αυγή.
Ήταν ένας κριτικός με οξυδέρκεια και ευγένεια. Όπως μας πληροφορεί ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος, «Ο Τάσος Λειβαδίτης είχε ένα παθιασμένο ενδιαφέρον για κάθε ποίημα νέου ανθρώπου που έπεφτε στα χέρια του. […] Κριτική που ασκούσε με διεισδυτική ευαισθησία, με στοχασμό που δεν κατέληγε σε κάποια κανονιστικότητα, με άνοιγμα σε όλους τους τρόπους της ποίησης και αγάπη για όλους τους ποιητές, χωρίς εύνοιες ή πατερναλισμούς».
Το 1977 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης για το Βιολί για μονόχειρα και το 1979 για το Εγχειρίδιο ευθανασίας. Ο Τάσος Λειβαδίτης πέθανε στην Αθήνα 30 Οκτωβρίου 1988, στο Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο από ανεύρυσμα κοιλιακής αορτής. Μετά το θάνατό του, το 1990, εκδόθηκε η συλλογή που είχε ετοιμάσει με το τίτλο Τα Χειρόγραφα του Φθινοπώρου.
Η δράση του στον χώρο της μουσικής και του κινηματογράφου
Ο Τάσος Λειβαδίτης τον Οκτώβριο του 1961 περιόδευσε με τον Μίκη Θεοδωράκη σε πόλεις της Βόρειας Ελλάδας, όπως Καβάλα, Δράμα, Σέρρες, Λάρισα, Νάουσα και Βέροια. Έγραψε στίχους που δεν συμπεριλήφθηκαν σε κάποια ποιητική του συλλογή, αλλά δημιούργησαν τραγούδια που στιγμάτισαν τη δεκαετία του ΄60. Η μελοποίηση αυτών των στίχων έγινε από το Μίκη Θεοδωράκη. Τα πιο γνωστά είναι: Βρέχει στη φτωχογειτονιά, Σαββατόβραδο και Δραπετσώνα.
Ο Τάσος Λειβαδίτης ασχολήθηκε και με μια ακόμη μορφή τέχνης, τον κινηματογράφο. Συνυπέγραψε με τον Κώστα Κοτζιά τα σενάρια των ελληνικών ταινιών Ο θρίαμβος και Συνοικία το όνειρο. Τις ταινίες σκηνοθέτησε ο Αλέκος Αλεξανδράκης. Η ταινία Συνοικία το όνειρο αντιμετώπισε πολλά προβλήματα με την εξουσία της εποχής τόσο κατά τα γυρίσματα όσο και όταν άρχισε να προβάλλεται. Απαγορεύθηκε η προβολή της, έπειτα όμως από διαμαρτυρίες του τύπου επιτράπηκε η προβολή μιας λογοκριμένης εκδοχής της και μόνο στα αστικά κέντρα.
Η επαναστατική ποίηση
Το ζήτημα της περιοδολόγησης του έργο του Τάσου Λειβαδίτη έχει απασχολήσει αρκετά τη φιλολογική έρευνα. Οι μελετητές διαιρούν την ποίηση του σε τρεις ή δύο περιόδους. Με το διαχωρισμό των συλλογών του σε τρεις τόμους ίσως και ο ίδιος μας υποδεικνύει τις μετατοπίσεις του λόγου του. Παρόλα αυτά, καμία από αυτές τις αλλαγές δεν συντελέστηκε απότομα, αλλά αποτέλεσαν αποτέλεσμα μιας σταδιακής διεργασίας.
Η πρώτη του ποιητική συλλογή είναι η Μάχη στην άκρη της νύχτας, που εκδόθηκε το 1952. Οι πρώτες του συλλογές έχουν έναν έντονο επαναστατικό χαρακτήρα. Στα πρώιμα αγωνιστικά του ποιήματα διακρίνεται η επίδραση από τον Γιάννη Ρίτσο, ο οποίος ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία στους νέους αριστερούς ποιητές της εποχής και τους βοηθούσε πολλές φορές συμβουλεύοντας τους. Με ρεαλιστικά και νατουραλιστικά στοιχεία αποτυπώνει τις εμπειρίες της εξορίας και του στρατοπέδου. Το όραμα επιβάλλεται και υπάρχει η πίστη για τη μελλοντική δικαίωση των αγώνων. Έντονα είναι τα αιτήματα της επικοινωνίας μεταξύ των συναγωνιστών και της αδελφοσύνης των λαών. Ο Τάσος Λειβαδίτης εκφράζει τη βαθειά του πίστη στον άνθρωπο.
«Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος
δεν θα πάψεις ούτε στιγμή ν’ αγωνίζεσαι για την ειρήνη και για το δίκιο.
Θα βγεις στους δρόμους, θα φωνάξεις, τα χείλια σου θα
ματώσουν απ’ τις φωνές
το πρόσωπό σου θα ματώσει από τις σφαίρες — μα ούτε βήμα πίσω.
Κάθε κραυγή σου μια πετριά στα τζάμια των πολεμοκάπηλων
Κάθε χειρονομία σου σα να γκρεμίζεις την αδικία.
Και πρόσεξε: μη ξεχαστείς ούτε στιγμή.
Έτσι λίγο να θυμηθείς τα παιδικά σου χρόνια
αφίνεις χιλιάδες παιδιά να κομματιάζονται την ώρα που παίζουν ανύποπτα στις πολιτείες
μια στιγμή αν κοιτάξεις το ηλιοβασίλεμα
αύριο οι άνθρωποι θα χάνουνται στη νύχτα του πολέμου
έτσι και σταματήσεις μια στιγμή να ονειρευτείς
εκατομμύρια ανθρώπινα όνειρα θα γίνουν στάχτη κάτω απ’ τις οβίδες […]»
Η εσωστρέφεια, η μεταφυσική και η θρησκευτικότητα της όψιμης ποιητικής
Στη συνέχεια της ποιητικής του πορείας ο Τάσος Λειβαδίτης σταδιακά δημιουργεί μια ποίηση λιγότερο επική, στρέφοντας το ποιητικό υποκείμενο σε εσωτερικές και υπαρξιακές αναζητήσεις. Ωστόσο,παραμένει το αίσθημα της νοσταλγίας για τις έντονα αγωνιστικές εποχές. Επιχειρείται, ακόμη, ένα είδος αυτοκριτικής. Ένας απολογισμός πολιτικής δράσης και ζωής, που καθίσταται όμως απραγματοποίητος. Το αίσθημα του ανεκπλήρωτου κατοικεί στους στίχους του.
Με την έλευση της δικτατορίας, στο διάστημα μεταξύ 1967 και 1972, ο ποιητής δεν εκδίδει ποιήματα. Το 1792 μετά την εξάχρονη εκδοτική απουσία, κυκλοφορεί η συλλογή Nυχτερινός επισκέπτης. Στη συλλογή γίνονται πλέον ξεκάθαρες οι θεματικές και μορφικές μετατοπίσεις της ποιητικής του. Η επιβολή της δικτατορίας το 1967 συντέλεσε ώστε η εσωστρέφεια του υποκειμένου να γίνει εντονότερη. Το παράλογο και η φαντασία είναι τώρα τα μέσα έκφρασης του. Η μορφή τείνει προς τον πεζό λόγο και καθιερώνει το ολιγόστιχο ποίημα.
……Άντρες με μακριές λόγχες κρατούσαν ακόμα και την αναπνοή μας μακριά απ᾿ το στρωμένο τραπέζι. Μα εκείνον, που τόλμησε και προχώρησε, τον κάρφωσαν και τον σήκωσαν ψηλά,
……πάνω απ᾿ όλους τους συνδαιτυμόνες.
Τάσος Λειβαδίτης, Το δείπνο, Νυχτερινὸς επισκέπτης, 1972
Στη συνέχεια θα ακολουθήσουν οι συλλογές Σκοτεινή Πράξη, Οι Τρεις, Ο διάβολος με το κηροπήγιο, Βιολί για μονόχειρα, Εγχειρίδιο Ευθανασίας, Ο τυφλός με τον λύχνο, Βιολέτες για μια εποχή, Μικρό βιβλίο για μεγάλα όνειρα και Τα Χειρόγραφα του Φθινοπώρου. Η μεταφυσική και η θρησκευτικότητα διαπερνά τα ποιητικά του δημιουργήματα. Με την απώλεια κάθε βεβαιότητας και ταυτόχρονα της ίδιας της ταυτότητας του, ο Τάσος Λειβαδίτης δημιουργεί μια ποίηση, όπου το φανταστικό και η πραγματικότητα συγχέονται. Βρίσκεται μετέωρος ανάμεσα στη γη και στο όνειρο. Πολλές φορές αναζητεί το νόημα της ύπαρξης στο θείο.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Κι όπως είμαι πάντα άτυχος, κάθε φορά που αποφάσιζα ν’ αλλάξω ζωή κάποια καθυστέρηση, μια αναβολή, ένα όνειρο ‒πέρασαν τα χρόνια, Ύστερα δε θυμάμαι τίποτα. Κι η λάμπα είχε σβήσει μια αιωνιότητα πριν.
Τα Χειρόγραφα του Φθινοπώρου, Επίλογος, 1990
Πηγές:
- Γιώγρος Μαρκόπουλος, Η ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, Εκάτη, Αθήνα, 2009
- Γιώργος Δουαλτζής, Τάσος Λειβαδίτης. Συνομιλία με τον Νυχτερινό Επισκέπτη, Κέδρος, Αθήνα, 2008
- Έλλη Φιλοκύπρου, Ένοχος μιας μεγάλης αθωότητας. Η ποιητική περιπέτεια του Τάσου Λειβαδίτη, Νεφέλη, Αθήνα, 2012
- Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, Τόμος 1, 2, 3, Κέδρος, Αθήνα, 1978
Συγκινητικό αφιέρωμα!