«Τα πορτρέτα του Φαγιούμ»

«Στάσου για λίγο, περαστικέ, και μάθε ποιος ήμουν.
Είμαι ο Κροκόδειλος, αγαπημένος γιος του Βησαρίωνα.
Έζησα είκοσι δύο χρόνια μόνο.
Το σώμα μου είναι θαμμένο κάτω απο σωρούς άμμου,
αλλά η ψυχή μου έχει πετάξει στον αέρα, στη χώρα της Λήθης.
Όλοι οι θνητοί θα κατοικήσουν κάποτε στον Άδη.
Αυτή η σκέψη παρηγορεί τις σκιές των πεθαμένων». 

 Επιτύμβιο επίγραμμα του Κροκόδειλου
Χρονολογείται στον 3ο μ.Χ. αιώνα και βρέθηκε στη Σακάρα

 Το ταξίδι και η γνωριμία μας με τα πορτρέτα ξεκινάει από την Αίγυπτο και συγκεκριμένα από την εύφορη κοιλάδα του Φαγιούμ ή αλλιώς τον «κήπο της Αιγύπτου». Πρόκειται για μια περιοχή η οποία απέχει 60 χιλιόμετρα νότια της πρωτεύουσας του Καΐρου και αποτελεί τμήμα της αρχαίας Κροκοδειλόπολης ή Αρσινόης.
Η Αρσινόη ήταν ένα από τα κορυφαία θρησκευτικά κέντρα της αρχαίας Αιγύπτου όπου και λατρευόταν ο θεός Σεμπέκ, το όνομα του οποίου σημαίνει κροκόδειλος. Η ονομασία Φαγιούμ προέρχεται από το κοπτικό Πα γιόμ που σημαίνει «η θάλασσα» και η αρχαία ονομασία της πόλης, λόγω των εδαφικών χαρακτηριστικών της, ήταν Σε ρεσι δηλαδή «νότια λίμνη» και Τα σε που σημαίνει«μεγάλη υδάτινη έκταση».

  Όπως λοιπόν φανερώνει το όνομά της, αυτή η μεγάλη υδάτινη έκταση, απαιτούνταν να ελεγχθεί, καθώς κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, η ετήσια πλημμύρα του Νείλου κατέστρεφε μεγάλο μέρος της κοιλάδας. Στα χρόνια της εξουσίας του Φαραώ Αμενεμχάτ Γ’ (1842 – 1797 π.Χ), χτίστηκε η μεγάλη πυραμίδα του στη Χουάρα και παράλληλα ανοίχτηκαν κανάλια με σκοπό τη διευθέτηση της ροής του ποταμού.

 Η κοιλάδα του Φαγιούμ γνώρισε όμως τη μεγαλύτερη άνθιση της στα χρόνια της διακυβέρνησης της Ελληνοαιγυπτικής δυναστίας των Πτολεμαίων. Οι Πτολεμαίοι αναλαμβάνουν τα σκίπτρα της εξουσίας το 332 π.Χ., όταν ο Μέγας Αλέξανδρος, βασιλειάς της Μακεδονίας, προσαρτεί την Αίγυπτο στα εδάφη του και εισέρχεται στη χώρα υποδεχθείς με τιμές αντάξιες ενός απελευθερωτή. Συγκεκριμένα η μεγάλη ανάπτυξη ήρθε κατά τη διακυβέρνηση του Πτολεμαίου το Β’ του Φιλάδελφου (285 – 246 π.Χ.), όπου και έδωσε στην περιοχή το όνομα της αδελφής και συζύγου του, Αρσινόης, ύστερα από το θάνατο της οποίας η περιοχή μετονομάστηκε σε Φιλαδέλφεια.

 Ο πληθυσμός της χώρας αυξήθηκε σημαντικά και μεγάλο μέρος του συνέχισε να απαρτίζεται από Έλληνες πολίτες. Η Ελληνοαιγυπτιακή κοινότητα που δημιουργήθηκε λόγω των επιγαμιών, είχε σαν αποτέλεσμα τη μεγάλη αλληλεπίδραση των δύο αυτών πολιτισμών. Μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα συνύπαρξη και πρόσμιξη στην οποία τρεις αιώνες αργότερα θα προστεθούν στοιχεία και του ρωμαϊκού πολιτισμού, ως αποτέλεσμα της κατάκτησης της χώρας από τους Ρωμαίους και την υποταγή στον Οκταβιανό Καίσαρα.

 Ας σταθούμε λίγο σε αυτήν την πολιπολιτισμική κοινωνία˙ μια κοινωνία όπου υπήρχαν διαφορετικά ήθη, έθιμα και παραδόσεις, τα οποία διατηρήθηκαν από τους εκφραστές κάθε πολιτισμού. Οι τελευταίοι κατάφεραν με έναν υπέροχο τρόπο να τα ενοποιήσουν φέρνοντας στο φως μια σημαντική πολιτισμική κληρονομιά. Φιλοτεχνήθηκε πληθώρα έργων μεγάλης καλλιτεχνικής αλλά και ιστορικής αξίας, μέσα από τα οποία μαρτυρούνται σημαντικές λεπτομέρειες για τη ζωή του τότε.

 Τα πρώτα πορτρέτα του Φαγιούμ, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε και από το όνομά τους, βρέθηκαν στην ομώνυμη κοιλάδα και πρώτος τα ανέφερε ο Ιταλός περιηγητής Pietro Della Valle (Πιέτρο ντελα Βάλλε) το 1615. Αργότερα πολυάριθμα πορτρέτα βρέθηκαν τόσο στην περιοχή του Φαγιούμ, όσο και σε κοντινές νεκροπόλεις με σημαντικότερη εκείνη της Χουάρα αλλά και τη Σακάρα, τη Φιλαδέλφεια κ.α., χάρη στις εκσκαφές του Βρετανού αρχαιολόγου W. M. Flinders Petrie (Γουίλιαμ Μάθιου Φλάιντερς Πετρύ).
Τα πορτρετα Φαγιούμ κρύβουν μέσα τους ιστορία αιώνων, πρόκειται για ένα είδος ζωγραφικής που γοήτευσε τους ειδήμονες της τέχνης λόγω της ιδιαιτερότητας και της μοναδικότητας του. Ένα μείγμα πολιτισμών διαφαίνεται με την πρώτη ματιά και εξάπτει την περιέργεια, πρόκειται για ευρήματα που ακόμη και οι αρχαιολόγοι δυσκολεύονταν να κατατάξουν σε μια κατηγορία, τα μουσεία αμφιταλαντεύονταν για την ένταξή τους στην αιγυπτιακή ή άλλη συλλογή και συνήθως επέλεγαν να τα εκθέτουν σαν ένα ξεχωριστό κομμάτι ιστορίας. 

 Τα πορτρέτα Φαγιούμ, είναι νεκρικά πορτραίτα, προορισμένα για ταφική χρήση τα οποία αποτελούν μοναδικά δείγματα της ελληνιστικής καθώς και ρωμαϊκής περιόδου της Αιγύπτου. Σε μια χώρα όπου η παράδοση από τον 1o αιώνα μ.Χ. ήθελε οι νεκροί να ταριχεύονται και στο ύψος του προσώπου να υπάρχουν τρισδιάστατες νεκρικές μάσκες, τώρα προστίθενται προσωπογραφίες ζωγραφισμένες σε ξύλο ή λινό ύφασμα (σάβανο), φιλοτεχνημένες από ζωγράφους συνεχιστές της αλεξανδρινης σχολής .

 Tεχνικά χαρακτηριστικά των πορτρέτων

 Οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν για την πραγματοποίηση των πορτρέτων Φαγιούμ είναι δύο, η εγκαυστική και η τέμπερα. Η εγκαυστική τεχνική εμφανίζεται ως η πιο γνωστή για τη ρεαλιστική απεικόνιση. Βασικό χαρακτηριστικό της εγκαυστικής είναι η χρήση του κεριού και αν σκεφτεί κανείς πως λόγω της ιδιαιτερότητας του υλικού, το οποίο έπρεπε να είναι θερμό κατά την επεξεργασία του και η διαδικασία έπρεπε να γίνει σε σύντομο χρονικό διάστημα αλλά και με ακρίβεια, μπορεί εύκολα να εικάσει πόσο επιδέξιος θα έπρεπε να είναι ο ζωγράφος. Όπως αναφέρει και ο Σένεκας, Ρωμαίος πολιτικός, ρήτορας, δραματουργός και στωικός φιλόσοφος: 

«Ο ζωγράφος, με μεγάλη ταχύτητα, διαλέγει από τα χρώματα που έχει τοποθετήσει μπροστά του άφθονα, σε μεγάλη ποσότητα και ποικιλία, με σκοπό να αποδώσει πιστά τη φυσικότητα μιας σκηνής˙ απομακρύνει και πλησιάζει τα μάτια του και το σώμα του, κινούμενος ανάμεσα στα κεριά και το έργο».

Επιστολή 121.5

 Όσον αφορά την τέμπερα, αξίζει να σημειωθεί πως στην ανάμειξη των χρωμάτων χρησιμοποιούνταν και διάφορα συνδετικά υλικά, όπως ζωικές κόλλες, αραβική γόμμα, ρητίνες όπως μαστίχα Χίου και ασπράδι ή κρόκος αυγού. Τα πορτρέτα είχαν διαστάσεις περίπου 35 x 18 cm και το ξύλο που χρησιμοποιούνταν ήταν συνήθως κέδρος, βελανιδιά, πλάτανος αλλά και άλλα είδη όχι πάντα προερχόμενα από την Αίγυπτο. Επιπλέον βασικό χαρακτηριστικό ήταν πώς το ξύλο έπρεπε να αποκτήσει ένα κάπως κυρτό σχήμα ώστε να εφάπτεται στη μούμια. Το μέγεθος της προσωπογραφίας συνήθως ήταν σε απόλυτη αρμονια με τη μούμια, έχει παρατηρηθεί πως τα νεκρικά πορτρέτα συνήθως ήταν σε φυσικό μέγεθος καθώς ο ζωγράφος όταν δούλευε με ένα ζωντανό μοντέλο, ζωγράφιζε απο κάποια απόσταση με αποτέλεσμα να είναι λίγο μικρότερο το πρόσωπο αντίθετα απο την πλευρά του θεατή που η αποσταση απο την οποία παρατηρεί το έργο, του δίνει την ψευδαίσθηση του φυσικού μεγέθους.

 Η πλειοψηφία των πορτρέτων απεικονίζει νέους ανθρώπους και παιδιά και αυτό οφείλεται πιθανότατα στο ότι ο μέσος όρος ζωής δεν ξεπερνούσε τα 35 χρόνια καθώς και στο ότι η παιδική θνησιμότητα ήταν αρκετά μεγάλη.
Παρατηρώντας ένα πορτρέτο Φαγιούμ αυτό που θα προσέξουμε είναι η στάση του προσώπου σε τρια τέταρτα, χαρακτηριστικό της ελληνιστικής τέχνης, επιπλέον θα δούμε τα χείλη του απεικονιζόμενου πάντα σφραγισμένα καθώς και περίτεχνα κοσμήματα φιλοτεχνημένα απο φύλλα χρυσού. Πολλά πορτρέτα έχουν έκδηλα ρωμαϊκά χαρακτηριστικά που μαρτυρούν το συρμό της εποχής και αυτό που ολοκληρώνει την εικόνα του πορτρέτου και σίγουρα μαγευει τον παρατηρητή είναι τα μεγάλα και έντονα αιγυπτιακά μάτια που μαγνητίζουν το βλέμμα με την εκφραστικότητα και το βάθος τους. Ένα βλέμμα που έγινε πηγή έμπνευσης για μετέπειτα μεγάλους έλληνες ζωγράφους όπως ο Τσαρούχης, ο Εγγονόπουλος, ο Μώραλης, ο Πικιώνης, ο Κόντογλου, Χατζικυριάκος -Γκίκας, ο Νικολάου, ο Μαυροειδής και ο Παππάς. Έργα των οποίων συγκεντρώθηκαν και εκτέθηκαν στην Εθνική Πινακοθήκη το 1998 σε μια έκθεση με τίτλο:  «Τα πορτρέτα του Φαγιούμ, η γενιά του ΄30 στην αναζήτηση της Ελληνικότητας», την οποία επιμελήθηκαν η Φανή Μαρία Τσιγκάκου και η Λιλή Πεζανου.

 Τα πορτρέτα Φαγιούμ διακρίνονται απο έναν ιδιαίτερο νατουραλισμο, μια προσπάθεια αποτύπωσης της πραγματικότητας με τρόπο εντυπωσιακό. Το είδος αυτό της ζωγραφικής, ξεκίνησε απο τον Απελλή, έλληνα ζωγραάφο του 4ου π.Χ. αιώνα και προσωπικό φίλο και προσωπογράφο του Μ. Αλεξάνδρου.
Αξίζει να σημειωθεί πως καλλιτεχνικά εκτιμούνται ιδιαιτέρως τα πορτρέτα όπου η αναπαράσταση του νεκρού είναι νατουραλιστική και η απόδωση των χαρακτηριστικών του προσωπου γίνεται με λεπτομέρεια και πιστά με την πραγματικότητα. Ο ρεαλισμός, η ένταση και η εκφραστικότητα των μορφών, πολλές φορές θυμίζει αριστουργήματα του Ρέμπραντ. Υπάρχουν όμως και πορτρέτα πιο σχηματικά, τα οποία δε βασίζονται στην αναπαράσταση του πραγματικού μοντέλου αλλά σκοπός είναι να αποδοθεί η προσωπικότητα του απεικονιζόμενου προσώπου. Έργα στα οποία το συναίσθημα είναι σε πρώτο πλάνο και ακολουθούν τα χαρακτηριστικά. Ένα ρεύμα ζωγραφικής που μας φέρνει στο μυαλό το Μοντιλιάνι ή τον Πικάσο.

 Ολοκληρώνοντας είναι πολύ σημαντικό να υπογραμμίσουμε πως τα πορτρέτα του Φαγιούμ, θεωρούνται πρόδρομοι των βυζαντινών εικόνων, η τεχνοτροπία, τα χρώματα, η έκφραστικότητα και κυρίως η εμφανής συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών που συνθετουν μια αρμονική εικόνα, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και δημιουργίας για νεότερους ζωγράφους.
Πολλοί τα απεικόνισαν βασισμένοι σε καθαρά ελληνιστικά πρότυπα όπως ο Κόντογλου και άλλοι επηρεασμένοι απο πιο Ευρωπαικά πρότυπα ζωγραφικής όπως ο Χατζικυριάκος – Γκίκας. Όλοι τους όμως μας κληροδότησαν έργα μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας που παράλληλα μαρτυρούν μια ιστορία αιώνων.

 Σήμερα, σημαντική συλλογή πορτέτων Φαγιούμ μπορούμε να θαυμάσουμε τόσο στο μουσείο Μπενάκη, στο Κεντρικό κτίριο όσο και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, στην αίθουσα Σταθάτου, στη συλλογή με τα αιγυπτιακά εκθέματα. Αξίζει να θαυμάσουμε απο κοντά τι ήταν αυτό που γοήτευσε πολλούς μεγάλους ζωγράφους και κράτησε ζωντανή την ιστορία των πορτρέτων αιώνες τώρα και αν δε σας κέντρισε το ενδιαφερον η ιστορια τους, σίγουρα θα το καταφέρουν τα ίδια τα πορτρέτα. 

Βιβλιογραφία:

• Ευροσύνη Δοξιάδη ,  «Τα πορτρέτα του Φαγιούμ»
• «Τα πορτρέτα του Φαγιούμ και η γενιά του ’30 στην αναζήτηση της Ελληνικότητας», κατάλογος έκθεσης Μουσείου Μπενάκη 
• «Ritratti del Fayum e le tecniche pittoriche», www.ilpatrimonioartistico.it
• el.wikipedia.org
• photo : Fayum (or Fayoum) mummy portrait of young woman, Metropolitan Museum of Art, www.flickr.com
•  photo: Mummy of boy with portrait panel. Fayum. c. 98-117 AD. Courtesy of the Trustees of the British Museum, www.artsfuse.org
• photo: Μούμια του Αρτεμίδωρου, με πορτραίτο εγκαυστικής σε ξύλο από φτελιά, διακοσμημένο με φύλλο χρυσού, Βρετανικό Μουσείο, Τμήμα Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων, www.ics.forth.gr
•  photo:  Τσαρούχης Γιάννης , Φαγιούμ 1969,  www.paletaart.wordpress.com