Η αρχαιοελληνική κεραμική αποτελεί εδώ και αιώνες  αντικείμενο θαυμασμού για όσους ασχολούνται με τον αρχαίο πολιτισμό και ειδικότερα με τον κλασσικό.
Οι παραστάσεις πάνω στα αγγεία παρέχουν τόσες πληροφορίες για την εποχή αλλά και τον κόσμο μέσα στον οποίο δημιουργήθηκαν, σε σημείο να συναγωνίζονται ακόμα και τα σωζόμενα έργα της αρχαιοελληνικής γραμματείας ως ιστορική πηγή. Καμιά άλλη καλλιτεχνική έκφραση των αρχαίων Ελλήνων δεν μπορεί να μας φέρει πιο κοντά στις εικόνες της καθημερινής ζωής τους ή να αποκαλύψει τόσο καθαρά τις αντιλήψεις τους για τη ζωή, το μύθο, ακόμη και την πολιτική. Ανάλογα με την περίοδο δημιουργίας του κάθε αγγείου υπάρχουν και κάποια χαρακτηριστικά μοτίβα που επέλεγαν οι καλλιτέχνες να απεικονίσουν.

Χωρίζοντας τα μοτίβα, καταλήγουμε στις εξής περιόδους αγγειογραφίας: Γεωμετρική, μελανόμορφη, ερυθρόμορφη, πρώιμη κλασσική, κλασσική  και ύστερη κλασσική περίοδος.

Κατά τη γεωμετρική περίοδο (900-700 π. Χ.) τα αγγεία διακοσμούνται με γεωμετρικά μοτίβα όπως τρίγωνα, ρόμβους, μαιάνδρους κλπ. Ακόμα και οι ανθρώπινες μορφές αποδίδονται με γεωμετρικό τρόπο, έτσι ώστε το σώμα μοιάζει με τρίγωνο. Οι ομόκεντροι κύκλοι, όταν υπάρχουν, εντάσσονται μέσα σε διακοσμητικές ζώνες. Συναντάμε αρκετά συχνά ζώα ή ανθρώπους.

Οι καλλιτέχνες της εποχής, ζωγραφίζουν σύμφωνα με την παράδοση, μυθικά όντα αλλά και παραστάσεις της καθημερινότητας. Τέτοιες ήταν σκηνές μάχης, ιππείς, σκηνές πένθους, εκφοράς και απόθεσης του νεκρού.

Σκηνή πρόθεσης, Ζωγράφος του ΔιπύλουΈνας από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της εποχής είναι ο «Ζωγράφος του Διπύλου». Ο τελευταίος έχει φιλοτεχνήσει έναν Αττικό αμφορέα με θέμα σκηνή πρόθεσης.
Στο ύψος των λαβών του αγγείου αναπτύσσεται το κύριο θέμα που είναι η πρόθεση του νεκρού. Πάνω στο νεκρικό κρεβάτι βρίσκεται το σώμα μιας νεκρής. Δεξιά της βρίσκονται ένα παιδί και έξι άνδρες και αριστερά της επτά άνδρες, οι οποίοι έχουν τα χέρια στο κεφάλι, προφανώς σε στάση θρήνου. Κάτω από το νεκρικό κρεβάτι εικονίζονται δύο άνδρες, δεξιά και δύο γυναίκες αριστερά. Στη βάση του λαιμού του αγγείου εικονίζονται αίγαγροι που αναπαύονται, ενώ κοντά στην κορυφή του λαιμού υπάρχει μια σειρά ζαρκάδια που βόσκουν.

Το  υπόλοιπο αγγείο είναι διακοσμημένο με γεωμετρικά μοτίβα, με κυριότερο το μαίανδρο. Στο ζωγράφο του Διπύλου και στο εργαστήριό του αποδίδονται περίπου 50 αγγεία. Οι μορφές του είναι ψηλόλιγνες και το πάνω μέρος του σώματός τους σχηματίζει ισοσκελές τρίγωνο.

Περί το 700 π. Χ. στην Αθήνα αλλά και την Κόρινθο οι καλλιτέχνες αρχίζουν να ζωγραφίζουν στα αγγεία  αποδίδοντας τις μορφές με μαύρο (μέλαν) χρώμα και για να αποδώσουν τις λεπτομέρειες χαράζουν με ένα αιχμηρό εργαλείο το αγγείο, αφήνοντας να φανεί ο ανοιχτόχρωμος πηλός. Τέλος, προσθέτανε λίγο κόκκινο ή άσπρο χρώμα εκεί που χρειαζόταν. Όλη αυτή η εργασία γινόταν πριν από το ψήσιμο του αγγείου. Αυτή ήταν η περίφημη Μελανόμορφη τεχνική.

Μελανόμορφος αμφορέας, Ζωγράφος του ΠολύφημουΗ μελανόμορφη τεχνική κυριάρχησε για δύο περίπου αιώνες. Οι μορφές άρχισαν να γίνονται πιο εύσωμες και περισσότερο φυσικές από τις γεωμετρικές. Δανείστηκαν από την Ανατολή τις ζωφόρους με τέρατα (σφίγγες, σειρήνες, γρύπες) και τα εξελλήνισαν ταυτίζοντάς τα με πλάσματα που προϋπήρχαν στη μυθολογία μας.

Τα ανατολικά φυτικά μοτίβα με αλυσίδες από μπουμπούκια ή άνθη λωτού και ανθέμια παίρνουν τη θέση των γεωμετρικών κοσμημάτων, εκτοπίζοντάς τα ολοκληρωτικά. Κυριαρχούν κυρίως οι αφηγηματικές σκηνές, ενώ τα ζώα και τα φυτά υποχωρούν σε δευτερεύουσα θέση. Οι ανθρώπινες μορφές αποδίδονται με πιο φυσιοκρατικό και πειστικό τρόπο και με πολλές λεπτομέρειες.

Το πλέον γνωστό έργο του μελανόμορφου ρυθμού είναι ένας αμφορέας του «Ζωγράφου του Πολύφημου» με θέμα την τύφλωση του Πολύφημου από τον Οδυσσέα. Στη ζώνη του λαιμού ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του τυφλώνουν τον κύκλωπα Πολύφημο. Ο Οδυσσέας διακρίνεται από τους συντρόφους του χάρη στο λευκό χρώμα του κορμιού του. Το ανασηκωμένο πόδι του υποδηλώνει τη μεγάλη προσπάθεια που καταβάλλει. Ανάμεσα στις μορφές υπάρχουν πολλά διακοσμητικά μοτίβα. Στην αμέσως επόμενη ζώνη ένα λιοντάρι είναι έτοιμο να κατασπαράξει έναν αγριόχοιρο. Στη ζώνη του σώματος οι γοργόνες Ευρυάλη και Σθενώ κυνηγούν τον Περσέα, αλλά συναντούν μπροστά τους την Αθηνά, ενώ πίσω τους βρίσκεται στο έδαφος αποκεφαλισμένη η αδελφή τους, η Μέδουσα.

Ερυθρόμορφος αμφορέας, Ζωγράφος του ΑνδοκίδηΓύρω στα 530 π. Χ. επινοήθηκε στην Αττική μια νέα τεχνική για την εικονιστική διακόσμηση των αγγείων. Πρόκειται για την Ερυθρόμορφη τεχνική που θα κυριαρχήσει στον ελληνικό κόσμο τους επόμενους αιώνες. Αν στη μελανόμορφη που ίσχυε μέχρι τώρα οι μορφές αποδίδονταν με μελανό (μαύρο) χρώμα και το φόντο είχε το χρώμα του πηλού, στην ερυθρόμορφη οι μορφές και τα διακοσμητικά θέματα παραμένουν στο χρώμα του πηλού, το ερυθρό, ενώ οι λεπτομέρειες αποδίδονται με μαύρες γραμμές και το φόντο βάφεται μαύρο. Η απόδοση των μορφών γίνεται πιο ελεύθερα και είναι φανερή η προσπάθεια που γίνεται για την απόδοση της τρίτης διάστασης, χωρίς φυσικά να λείπουν τα προβλήματα. Τα έργα αυτής της περιόδου είναι τόσα πολλά και όλα τους εξαιρετικής ποιότητας. Σίγουρα δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε κάποιο χωρίς να αδικήσουμε κάποιο άλλο. Είναι πρέπον όμως να αναφέρουμε το κατά κόσμον γνωστότερο έργο, από τον «Ζωγράφο του Ανδοκίδη». Θεωρείται από τους πρώτους καλλιτέχνες που ασχολήθηκε με τη νέα τεχνική. Εργάστηκε γύρω στα 530-510 π .Χ. Οι δύο μορφές, του Αχιλλέα και του Αίαντα φορούν κράνος.

Η κλασική αγγειογραΠρώιμος κλασσικός αμφρέας, Ζωγράφος των Νιοβιδώνφία αρχίζει με το τέλος των περσικών πολέμων και τελειώνει περίπου το 320 π. Χ.

Η περίοδος αυτή χωρίζεται σε τρεις υποπεριόδους: Την πρώιμη, την κλασσική και την ύστερη κλασσική. Από τη μελέτη των έργων της πρώιμης κλασσικής περιόδου καταλήγουμε στα εξής συμπεράσματα: παρατηρείται μια κάμψη, όσον αφορά το πνεύμα.  Σε γενικές γραμμές εγκαταλείπεται η εμμονή στις ανατομικές  και ενδυματολογικές λεπτομέρειες. Οι στάσεις των μορφών απομακρύνονται από τις τυποποιημένες αρχαϊκές. Οι πτυχές των ενδυμάτων γίνονται χαλαρότερες και πιο φυσιοκρατικές.

Ένα πολύ σημαντικό έργο αυτής της περιόδου είναι ο αμφορέας του «ζωγράφου των Νιοβιδών». Στον αμφορέα αυτό έχουμε ένα ηθογραφικό στοιχείο. Μια καθημερινή σκηνή από τη ζωή στην αρχαία Αθήνα. Εικονίζονται τρεις γυναικείες μορφές καθώς ετοιμάζονται για μια μουσική εκδήλωση. Η μεσαία κάθεται έχοντας στην αγκαλιά της μια “βάρβιτο” και παίζοντας με τις χορδές. Η δεξιά κρατά στα χέρια της δυο αυλούς, ενώ η αριστερή ετοιμάζεται να ανοίξει το καπάκι ενός κουτιού. Πάνω από την καθισμένη μορφή εικονίζεται κρεμασμένη στον τοίχο μια λύρα.

Κλασσικός γαμικός λέβητας, Ζωγράφος ΛουτρούΚατά την κλασσική περίοδο,  το 450 – 420 π. Χ. ο ρυθμός εξέλιξης είναι βραδύτερος απ’ ότι στα προηγούμενα εκατό χρόνια. Ορισμένοι καλλιτέχνες αποδίδουν με επιτυχία το χώρο και τη σχέση μεταξύ των μορφών, τον όγκο και την κίνηση. Σε αρκετές περιπτώσεις παρουσιάζονται φωτοσκιάσεις στα σώματα των μορφών, στις πτυχές των ρούχων κ.α. που δημιουργούν έντονη πλαστικότητα.

Ένα από τα πιο σημαντικά έργα της περιόδου, είναι ένας γαμικός λέβητας του «ζωγράφου του Λουτρού». Εξαιρετικής ποιότητας έργο, αυτός ο λέβητας μας δείχνει όλη τη διαδικασία πριν το γάμο στην αρχαία Ελλάδα. Η νύφη κάθεται σε ένα δίφρο, ακουμπά τα πόδια της σ’ ένα υποπόδιο και με τα δυο της χέρια παίζει μια άρπα, υποδηλώνοντας τα τραγούδια που ακούγονταν κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της νύφης. Μία από τις ακόλουθες πλησιάζει από πίσω, κρατώντας μια λουτροφόρο, αγγείο που χρησιμοποιούταν κυρίως στους γάμους για τη μεταφορά νερού για το γαμήλιο μπάνιο. Τρεις γυναίκες πλησιάζουν προς τη νύφη κρατώντας σε κασέλες τα δώρα για το γάμο. Δεδομένου ότι η νύφη δε φοράει πέπλο και στεφάνι και ότι δεν είναι ντυμένη, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι απεικονίζονται τα “επαύλια”, μία ημέρα μετά το γλέντι του γάμου και τη νυφική πομπή. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η νύφη καλωσόριζε τους φίλους και την οικογένεια στο νέο σπίτι της και έπαιρνε τα δώρα τους, υφαντά, καλάθια, μπαούλα, πυξίδες.

Θησέας και Μινώταυρος, ΑίσωνΤέλος, έχουμε την ύστερη κλασσική περίοδο ή αλλιώς τον πλούσιο στολισμένο ρυθμό. Τα γενικά χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου, κατά την οποία η Αθήνα νικιέται στον Πελοποννησιακό πόλεμο, είναι τα εξής: Οι μορφές αποδίδονται με λεπτά καμπύλα περιγράμματα, σε χαριτωμένες στάσεις. Τα ρούχα είναι πλούσια διακοσμημένα και φαντάζουν σαν διαφανή.

Στα θέματα της εικονογραφίας υπερτερούν αυτά που αναφέρονται σε σκηνές της οικογενειακής ζωής, της ζωής της γυναίκας, της διονυσιακής λατρείας ή αυτά που σχετίζονται με τον κόσμο της Αφροδίτης. Παρ’ όλα αυτά όμως, ένα από τα γνωστότερα έργα της περιόδου αφορά μια μυθική σκηνή, όπου ο Θησέας τραβάει το Μινώταυρο έξω από το λαβύρινθο και είναι έργο του Αίσωνος. Στο εσωτερικό της κύλικας, στο μετάλλιο, εικονίζεται ο Θησέας να σέρνει το Μινώταυρο έξω από το Λαβύρινθο, τραβώντας τον από τα κέρατα. Πίσω του βρίσκεται η Αθηνά. Η κάθετη ζώνη με τους μαιάνδρους και τα αβακωτά κοσμήματα, τα ίδια που περιβάλλουν το μετάλλιο, μαζί με το αετωματικό οικοδόμημα και τη βαθμιδωτή κρηπίδα υπονοούν προφανώς τον δαιδαλώδη Λαβύρινθο.

Σίγουρα, οι εικόνες και οι πληροφορίες που μπορεί να αντλήσει κανείς για τις περιόδους της κεραμικής είναι πολυάριθμες και φυσικά πολύ δύσκολο να συγκεντρωθούν όλες σε ένα άρθρο. Σίγουρα όμως μπορούμε να πάρουμε μια γεύση από τα πιο αντιπροσωπευτικά  έργα εκείνης της περιόδου, σαν έναυσμα για όλους όσους τους συναρπάζει η ζωγραφική.

Ας μην ξεχάσουμε όμως, πως οι εικόνες αυτές είναι δουλεμένες στο χέρι, ζωγραφισμένες με φυσικά χρώματα, θαμμένες  τουλάχιστον 1.500 χρόνια κάτω από τη γη. Και ακόμα οι παραστάσεις παραμένουν ανεξίτηλες και ζωντανές! Σκεφτείτε τώρα τί θα πάθει ένα κομμάτι βαμμένου πηλού, αν το βάλουμε για ένα χρόνο μέσα στο χώμα, και θα μπορέσετε να καταλάβετε την επιστήμη των αρχαίων αγγειογράφων, εκείνων που κατάφεραν να φέρουν μέσα από μια μηχανή του χρόνου σε εμάς αναλλοίωτες εικόνες που μυρίζουν αρχαία Ελλάδα..

Προηγούμενο άρθροΤαξίδι στις “Άλπεις” του Γ.Λάνθιμου στις 27 Οκτωβρίου
Επόμενο άρθροLa Traviata στο Θέατρο Badminton