Στο φως δυο νέα ποιήματα της Σαπφούς, της σημαντικότερης λυρικής ποιήτριας της αρχαιότηταςΔύο ανέκδοτα ποιήματα της Σαπφούς, της μεγάλης Ελληνίδας ποιήτριας που έζησε τον 7ο αιώνα π.Χ., ταυτοποιήθηκαν από Βρετανό πανεπιστημιακό, χάρη κυρίως στη συγγένειά τους με άλλα αποσπάσματα ποιημάτων της. Παρά τη φήμη της ποιήτριας στην αρχαιότητα και τον τεράστιο όγκο του έργου της, μόνο ένα πλήρες ποίημα και τμήματα τεσσάρων ακόμη ποιημάτων της σώζονται σήμερα. Ένα από αυτά τα τέσσερα ουσιαστικά ανακτήθηκε από ένα κομμάτι πάπυρου το 2004. Με τη νέα ανακάλυψη του Dr Obbink προστίθεται ένα πολύτιμο έκτο ποίημα στο σωζόμενο έργο της Σαπφούς και ξυπνάει η ελπίδα για περισσότερες ανακαλύψεις στο μέλλον.

 

 

Ο τρόπος που ανακαλύφθηκαν τα δύο νέα ποιήματα της Σαπφούς


Μια τυχαία ανάθεση από έναν αγνώστων στοιχείων συλλέκτη οδήγησε σε μια θεαματική ανακάλυψη λογοτεχνικής φύσης: τμήματα από δύο άγνωστα ως τώρα ποιήματα της Σαπφούς, της σπουδαίας ελληνίδας ποιήτριας που έζησε τον 7ο αιώνα π.Χ. Ένα από τα ποιήματα είναι εξαιρετικά καλά διατηρημένο και προσθέτει πολλά στοιχεία σε ό,τι είναι γνωστό σχετικά με τη Σαπφώ και την τεχνική της στην ποίηση. Τα δύο ποιήματα ήρθαν στο φως όταν ο ιδιοκτήτης ενός αρχαίου πάπυρου που χρονολογείται από τον 3ο αιώνα μ. Χ. ζήτησε τη γνώμη ενός κλασικιστή της Οξφόρδης, του Dirk Obbink, σχετικά με την ελληνική γραφή που διακρινόταν στα ταλαιπωρημένα θραύσματα πάπυρου. Ο Dr. Obbink, υπότροφος MacArthur και παγκοσμίου φήμης παπυρολόγος, γρήγορα συνειδητοποίησε τη σημασία των περιεχομένων αυτού του πάπυρου και ζήτησε από τον ιδιοκτήτη την άδεια να τα δημοσιεύσει. Το άρθρο του, στο οποίο περιλαμβάνεται η μεταγραφή των αποσπασματικών ποιημάτων, πρόκειται να εμφανιστεί σε ένα επιστημονικό περιοδικό αυτή την Άνοιξη.

Η Σαπφώ έγραψε σε μια διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας που ονομάζεται αιολική, η οποία διαφέρει σημαντικά ηχητικά και ορθογραφικά από την αττική που καθιερώθηκε αργότερα. Ο πάπυρος περιέχει μερικά σημάδια με τα οποία ένας γραφέας, κρίνοντας ότι η αιολική μπορεί να μην ήταν γνωστή στους αναγνώστες, έκανε σημειώσεις για τη σωστή προφορά των λέξεων. Επίσης, φέρει τα σημάδια από ένα αρχαίο σκίσιμο του πάπυρου και την προσπάθεια αποκατάστασης της ζημιάς με ένα άλλο κομμάτι πάπυρου στο σημείο όπου είχε αποκολληθεί.

Ο γραφικός χαρακτήρας στον πάπυρο επέτρεψε στον Dr. Obbink να προσδιορίσει τη χρονολογία στο τέλος του 2ου ή στον 3ο αιώνα μ. Χ., σχεδόν μια χιλιετία αφού πρωτοέγραψε η Σαπφώ. Λίγο μετά από αυτή τη περίοδο τα κείμενα που ήταν γραμμένα στην Αιολική και σε άλλες, λιγότερο συνηθισμένες διάλεκτοι, άρχισαν να εκλείπουν στον ελληνικό κόσμο, καθώς η προσοχή των εκπαιδευτικών και των γραφέων επικεντρώθηκε σε συγγραφείς της Αττικής διαλέκτου. Η Σαπφώ, μαζί με πολλούς άλλους συγγραφείς, ήταν θύμα αυτού του περιορισμού των ελληνικών σπουδών στην ύστερη αρχαιότητα και ακόμη περισσότερο στο κλίμα μεγαλύτερης επιλεκτικότητας του Μεσαίωνα, όταν οι πάπυροι άρχισαν να αντιγράφονται σε βιβλία.

Ο νέος πάπυρος με τα ποιήματα της Σαπφούς πιθανότατα προήλθε από την Αίγυπτο και ίσως από την Οξύρυγχο, αλλά η προέλευση του μπορεί να μην προσδιοριστεί ποτέ με ακρίβεια. Η ακμάζουσα μαύρη αγορά που εμπορεύεται θραύσματα πάπυρων της αρχαιότητας σημαίνει ότι πολλοί από αυτούς δεν προκύπτουν από αρχαιολογικές ανασκαφές αλλά από τα σουκ, τα παζάρια, και από καταστήματα με αρχαιότητες. Χωρίς αμφιβολία και άλλα σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα είναι κρυμμένα σε αυτά τα μέρη, αναμένοντας κάποια θετική εξέλιξη όπως αυτή που έφερε το ποίημα ‘Αδέλφια’ μπροστά στα μάτια ενός ειδικού.

 

Τα δύο νέα ποιήματα


«Το νέο ποίημα της Σαπφούς κόβει την ανάσα» λέει ο Albert Henrichs, ένας καθηγητής του Χάρβαρντ που εξέτασε τον πάπυρο μαζί με τον Dr. Obbink. «Είναι ο καλύτερα διατηρημένος πάπυρος της Σαπφούς που υπάρχει, με λίγα γράμματα που πρέπει να αποκατασταθούν στο πρώτο ποίημα, και ούτε μια λέξη υπό αμφισβήτηση. Το περιεχόμενο είναι απολύτως συναρπαστικό.» Το ένα από τα δύο ποιήματα, όπως σημειώνει ο καθηγητής Henrichs, μιλάει για τον Χάραξο και τον Λάριχο, ονόματα που αρχαίες πηγές αποδίδουν σε δύο από τα τρία αδέλφια της Σαπφούς, αλλά ποτέ πριν δεν είχαν βρεθεί στα γραπτά της. Κατά συνέπεια ο καθηγητής Obbink ονόμασε το ποίημα αυτό «Αδέλφια».

«Θα γίνουν ατελείωτες συζητήσεις για τον Χάραξο και τον Λάριχο, που μπορεί να είναι και μπορεί να μην είναι τα αδέλφια της Σαπφούς», σχολίασε ο καθηγητής Henrichs. Ένα σημαντικό στοιχείο στη συζήτηση θα είναι ο ξεκάθαρος υπαινιγμός στο ποίημα «Αδέλφια» ότι ο Χάραξος ήταν ένας έμπορος των θαλάσσιων οδών. Ο ιστορικός Ηρόδοτος, ο οποίος έγραψε δύο αιώνες μετά τη Σαπφώ, επίσης περιγράφει τον Χάραξο ως οδοιπόρο – ως άντρα που ταξίδεψε στην Αίγυπτο, όπου ξόδεψε μια περιουσία για να εξαγοράσει την ελευθερία της Ροδόπης, μιας όμορφης σκλάβας που είχε ερωτευτεί. Μετά την επιστροφή του στο σπίτι, αναφέρει ο Ηρόδοτος, η Σαπφώ κορόιδεψε βάναυσα τον ερωτοχτυπημένο της αδελφό σε ένα από τα ποιήματά της. Το ποίημα «Αδέλφια» δεν περιέχει χλευασμό, αλλά μάλλον απεικονίζει μια ανταλλαγή απόψεων μεταξύ δύο ανθρώπων που εκφράσουν ανησυχία σχετικά με την επιτυχία του τελευταίου ταξιδιού του Χάραξου στη θάλασσα. Ο αφηγητής – ίσως η ίδια η Σαπφώ, αν και η απώλεια των αρχικών στίχων του ποιήματος δεν το καθιστούν σαφές-, συμβουλεύει ότι μια προσευχή στην Ήρα θα ήταν ο καλύτερος τρόπος για να εξασφαλιστεί αυτή η επιτυχία και επεκτείνεται στη δύναμη των θεών να βοηθούν τους αγαπημένους τους. Η τελευταία στροφή του ποιήματος μιλά για το Λάριχο, κατά πάσα πιθανότητα το μικρότερο αδερφό της Σαπφούς, που «θα γίνει άνδρας, ελαφρύνοντάς μας [την οικογένεια της Σαπφούς;] από πολλή στενοχώρια».

Μια οριζόντια γραμμή στον πάπυρο υποδεικνύει το τέλος του ποιήματος «Αδέλφια» και την αρχή του επόμενου, μια έκκληση στη θεά Αφροδίτη. Από αυτό το δεύτερο ποιήματα μόνο σκόρπιες λέξεις έχουν ανακτηθεί, γιατί ο πάπυρος προς τα κάτω είναι όλο και πιο κατεστραμμένος και οι λέξεις προς το τέλος είναι δυσανάγνωστες. Αν κρίνουμε από όσα είναι γνωστά για την ποίηση της Σαπφούς σε γενικές γραμμές, αυτό το ποίημα μπορεί να είχε τη μορφή αίτησης βοήθειας από την Αφροδίτη για την ερωτική κατάκτηση κάποιου προσώπου, αρσενικού ή θηλυκού.

 

Το κείμενο του παπύρου αρχίζει ως εξής


ἀλλ’ ἄϊ θρύληϲθα Χάραξον ἔλθην

νᾶϊ ϲὺµ πλέαι• τὰ µέν̣, οἴο̣µα̣ι, Ζεῦϲ

οἶδε ϲύµπαντέϲ τε θέοι• ϲὲ δ’̣ οὐ χρῆ

ταῦτα νόειϲθαι,

ἀλλὰ καὶ πέµπην ἔµε καὶ

πόλλα λί̣ϲϲεϲθαι̣ βαϲί̣λ̣η̣αν Ἤ̣ραν

ἐξίκεϲθαι τυίδε ϲάαν ἄγοντα

νᾶα Χάραξον,

κἄµµ’ ἐπεύρην ἀρτ̣έ̣µεαϲ• τὰ δ’ ἄλλα

πάντα δαιµόνεϲϲ̣ιν ἐπι̣τ̣ρόπωµεν•

εὐδίαι̣ γ̣ὰρ̣ ἐκ µεγάλαν ἀήτα̣ν̣

αἶψα πέ̣λ̣ο̣νται•

τῶν κε βόλληται βαϲίλευϲ Ὀλύµπω

δαίµον’ ἐκ πόνων ἐπάρ{η}`ω΄γον ἤδη

περτρόπην, κῆνοι µ̣άκαρεϲ πέλονται

καὶ πολύολβοι

 

Η ζωή και το έργο της Σαπφούς


 ΣαπφώΓια τη ζωή της ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά. Είναι πιθανό ότι γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου. Ήταν σύγχρονη του Αλκαίου και του Πιττακού. Πατέρας της αναφέρεται ο Σκαμανδρώνυμος και μητέρα της η Κλεΐς. Είχε επίσης τρεις αδελφούς, τον Λάριχο, τον Χάραξο και τον Ευρύγιο. Ο φιλόσοφος Μάξιμος ο Τύριος (β΄ μισό του 2ου μ.Χ. αι.), την περιγράφει ως μικρόσωμη και μελαχρινή («μικρά και μέλαινα»). Σύμφωνα με το βυζαντινό λεξικό Σούδα, πιθανότατα παντρεύτηκε έναν πλούσιο από την Άνδρο, τον Κερκύλα, με τον οποίο απέκτησε μια κόρη, που ονομάστηκε κι αυτή Κλεΐδα σύμφωνα με το έθιμο της εποχής. Λόγω πολιτικών αναταραχών στη Λέσβο που οδήγησαν την αριστοκρατία του νησιού σε εξορία από την πρωτεύουσα Μυτιλήνη, η Σαπφώ κατέφυγε προσωρινά στη Σικελία. Αργότερα, μετά την κατάλυση της τυραννίας, επί Πιττακού του Μυτιληναίου, γύρισε στη Μυτιλήνη, συγκέντρωσε γύρω της νεαρές όμορφες φίλες από την αριστοκρατία του νησιού και των μικρασιατικών πόλεων, για να τους διδάξει τις τέχνες της μουσικής και της ποίησης, στην υπηρεσία της Αφροδίτης και των Μουσών. Αυτή η σχέση, που ήταν εμπνευσμένη από θρησκευτικές ιδέες, δεν ήταν κάτι που έκανε πρώτη η Σαπφώ. Μαρτυρείται ότι και άλλες γυναίκες της εποχής διατηρούσαν τέτοιου είδους ωδεία. Όμως η σχέση της Σαπφούς με τις μαθήτριές της θεωρήθηκε αργότερα απρεπής, επειδή είχε και ερωτικές διαστάσεις και γι’ αυτό έμεινε στην ιστορία ως «λεσβιακός έρως». Ένας μεταγενέστερος θρύλος λέει ότι η Σαπφώ, λόγω του ανεκπλήρωτου έρωτά της για τον όμορφο νέο Φάωνα, που την απέρριψε και την εγκατέλειψε, έπεσε από τα βράχια της Λευκάδας στη θάλασσα. Δεν είναι όμως γνωστό, αν υπήρξε καν πρόσωπο με αυτό το όνομα ή αν πρόκειται για θρύλο. Πιθανότατα πρόκειται για παρερμηνεία κάποιου ποιήματός της, όπου η Σαπφώ εξυμνεί την ομορφιά του Φάωνα, ακόλουθου της Αφροδίτης.

Η Σαπφώ έγραψε ερωτικά ποιήματα, ύμνους στους θεούς και επιθαλάμια (τραγούδια του γάμου). Η ποίησή της δονείται από αυθορμητισμό και έντονα αισθήματα. Αρκετοί από τους στίχους της μαρτυρούν έντονο ερωτισμό και λυρισμό. Από τα ποιήματά της, που συνέλεξαν οι Αλεξανδρινοί και δημοσίευσαν σε βιβλία, τα πιο διάσημα ήταν οι Ύμνοι και τα Επιθαλάμια. Ίσως κανένας άλλος λογοτέχνης δεν μπορεί να συγκριθεί με τη Σαπφώ στην ομορφιά της σκέψης, στον μελωδικό της στίχο και στην ένταση των αισθημάτων της. Εκτός από μικρά αποσπάσματα, έχουν διασωθεί ολόκληρα μόνο ένας Ύμνος στην Αφροδίτη («Ποικιλόθρον’ αθάνατ’ Αφροδίτα»), η Ωδή «Ότωι τις έραται» και ένα αναφερόμενο στο μύθο της Ηούς (Αυγής) και του Τιθωνού, που ανακαλύφθηκε από αποκατάσταση παπύρου της Οξυρρύγχου και εκδόθηκε το 2005. Αυτά υπάρχουν μεταφρασμένα στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες.

 

Προηγούμενο άρθρο“Γκρέκα μάνα” στον Πολυχώρο Vault
Επόμενο άρθρο8 έργα του Μανώλη Ζαχαριουδάκη στο Θέατρο Τέχνης