Σας έχει τύχει ποτέ να δείτε μία ταινία ή μία σειρά και να μην μπορείτε να προσδιορίσετε τον αφηγηματικό χρόνο; Σαν κάτι στην παρωχημένη τεχνολογία και το παλαιικό ένδυμά τους να τους κάνει πρωτοποριακά vintage; Να μοιάζει ταυτόχρονα και μοντέρνα και εποχής; Σας έχει τύχει να δείτε στο δρόμο ένα κορίτσι ή ένα αγόρι με αξεσουάρ που μοιάζουν με σκουριασμένα σίδερα; Έχετε βρεθεί ποτέ σε κάποιο goth comic con; Τότε μάλλον έχετε συναντήσει ένα από τα σπάνια προς το παρόν, αλλά αρκετά τρανταχτά παραδείγματα steampunk αισθητικής.
Προέλευση και επιρροές στο steampunk
Ο όρος steampunk επινοήθηκε από τον συγγραφέα J.W. Jeter. Τον χρησιμοποίησε ως λογοπαίγνιο, προκειμένου να περιγράψει ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας που λαμβάνει χώρα κατά τον 19ο αιώνα. Το πρόθεμα steam-, στα ελληνικά «ατμός», αναφέρεται στην πρώτη περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης, όταν η ατμομηχανή ήταν η τελευταία λέξη της τεχνολογίας. Παράλληλα το δεύτερο συνθετικό της λέξης, ο όρος –punk χρησιμοποιείται κατ’ ευφημισμό, καθώς δεν ενστερνίζεται την ιδεολογία του αυθεντικού βρετανικού punk της δεκαετίας του ‘70. Για την ακρίβεια το steampunk έχει τις καταβολές του στο είδος του cyberpunk. Ως τέτοιο υποείδος σύντομα απέκτησε μεγάλη απήχηση όχι μόνο στο αναγνωστικό κοινό, αλλά και μεταξύ των καλλιτεχνών. Πολλοί ήταν οι εικαστικοί που καταπιάστηκαν με το περίπλοκο έργο της κατασκευής ψευδο-μηχανών. Επίσης τα τελευταία χρόνια έχει αποκτήσει και δική του μουσική παραγωγή.
Το πρόθεμα «ψεύδο-» στην περίπτωση του steampunk είναι κομβικής σημασίας. Αντλώντας τη βασική του έμπνευση από τον 19ο αιώνα, το ρεύμα δέχεται έντονες επιρροές από το έργο σπουδαίων λογοτεχνών. Ανάμεσά τους βρίσκονται οι Ιούλιος Βερν, Charles Dickens, Sir Arthur Conan Doyle, H.G.Wells και Mary Shelley. Ο όρος περιγράφει ένα υποείδος αισθητικής στην punk υποκουλτούρα που είναι ταυτόχρονα retro και φουτουριστικό. Παράλληλα καταλυτικό ρόλο παίζει και η μορφή του Leonardo Davinci όχι τόσο με την ιδιότητα του καλλιτέχνη όσο με αυτή του εφευρέτη. Το ρούχο όσων υποστηρίζουν τη μόδα της εν λόγω αισθητικής τάσης χαρακτηρίζεται γενικά ψευδο-βικτωριανό. Φυσικά όλοι οι θιασώτες της retrofuturism αισθητικής- ένας όρος-ομπρέλα που περικλείει όλες τις αναχρονιστικές τάσεις με έντονα στοιχεία φανταστικού στη μόδα και τις τέχνες- τρέφουν βαθιά αγάπη για την ιστορία, το γοτθικό μυθιστόρημα, τον τρόμο και την αναρχία!
Βικτωριανή εποχή ως πηγή έμπνευσης
Ο σχετικός θεωρητικός διάλογος για τη «Βικτωριανή επιστημονική φαντασία» είναι έντονος και πιο επίκαιρος από ποτέ. Σε μία εποχή που ο άνθρωπος καλείται να ανακαλύψει μόνος τη «φυλή» του, το περίτεχνο, χειροποίητο και νοσταλγικό steampunk είναι μία προσωρινή λύση ή έστω ένας ευχάριστο παιχνίδι με την ιστορία της μόδας και όχι μόνο.
Φυσικά η Βικτωριανή εποχή δεν αποτελεί τυχαία ορόσημο στην ιστορία της μόδας και των καλλιτεχνικών αναβιώσεων. Σε εκείνη τη χρονική περίοδο και λόγω της ταχείας τεχνολογικής προόδου άνευ προηγουμένου, το μέλλον ξεκινά να φαντάζει ουτοπικό. Αυτή η πρόοδος θεωρήθηκε –εσφαλμένα- πως αφενός θα συνεχίσει αέναα και αφετέρου πως θα λειτουργήσει απόλυτα ορθολογικά και ως προς το συμφέρον του ανθρώπου. Η τυφλή πίστη στην τεχνολογική ανάπτυξη θα κορυφωθεί, και κατά συνέπεια θα καταρρεύσει, με τα φρικαλέα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Παρόλα αυτά το steampunk δεν προσπαθεί να φτάσει την ιστορική ακρίβεια. Αυτό άλλωστε γίνεται άμεσα αντιληπτό στο έντονα ανδρόγυνο look που υιοθετούν αρκετές κυρίες steampunk. To είδος αναπαριστά περισσότερο με τρόπο ρομαντικό και πολλές φορές «σκοτεινά» φαντασιακό το πώς οι παλιοί θα φαντάζονταν το μέλλον. Η steampunk ματιά παραμένει αυθεντικά σύγχρονη παρά το νοσταλγικό της αίσθημα απέναντι στην τεχνολογία και τη μόδα. Αυτό φανερώνεται έντονα από τα διάφορα παρακλάδια και τις ετερόκλητες προσεγγίσεις των ίδιων των steampunks. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα αναχρονιστικό στυλ από μία ήδη ξεπερασμένη εικονογραφία της επιστημονικής φαντασίας. Με άλλα λόγια steampunk είναι η στιλιστική άποψη του σήμερα για το πώς το παρελθόν έβλεπε το μέλλον του!
Κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις της αισθητικής steampunk
Πέρα από την καθαρά αισθητική προτίμηση που μπορεί να έχει αρκετός κόσμος προς το εν λόγω στυλ, το οξύμωρο του steampunk ενέχει και κοινωνικοπολιτικές υποδηλώσεις. Μέσα από την έντονα νοσταλγική του ματιά, φανερώνει και μία βαθιά δυσαρέσκεια προς την παροντική κατάσταση του ανθρώπου. Το παιχνιδιάρικο ανακάτεμα παρελθόντος και μέλλοντος συνιστά ουσιαστικά μία φυγή από το παρόν σε μία παλιότερη εποχή που όμως δεν υπήρξε ποτέ. Η διαστρέβλωση του παρελθόντος δεν είναι πάντα ολότελα συνειδητή, ιδιαίτερα για τις νεότερες γενιές των steampunks. Μάλιστα είναι αρκετά ανησυχητική η ιδέα πως τα –punk κινήματα, όπως το steampunk , το dieselpunk ή το aquapunk, διαταράσσουν την αντίληψη που έχουμε για τη φύση του χρόνου. Έτσι επιτρέπουν στη φαντασία να επέμβει όχι μόνο στην αισθητική ερμηνεία του παρελθόντος, αλλά και στην ίδια την ιστορικότητά του.
Ένα παράδειγμα της Trickle-up θεωρίας στη μόδα
Το ρεύμα των steampunks ξεκίνησε ως μία πτυχή του DIY. Ήταν δηλαδή μία ακόμη αντίδραση στη βιομηχανοποίηση της αισθητικής. Αρχικά αποτελούσε μία μικρή αυτόνομη κοινότητα ανθρώπων με αγάπη προς το παρελθόν και τη χειροτεχνία. Εντούτοις σύγχρονες έρευνες δείχνουν πως πλέον οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές του είδους είναι πλέον εύποροι λευκοί όλων των ηλικιών. Το χόμπι λίγων και καλών μετατράπηκε σε μία νέα ανερχόμενη βιομηχανία. Πλέον υπάρχουν αρκετές και ισχυρές επιχειρήσεις μόδας και design που ειδικεύονται στη steampunk αισθητική. Μάλιστα χρεώνουν τα προϊόντα και τις υπηρεσίες τους τόσο ακριβά που το κοινό τους παραμένει μικρό αλλά οικονομικά ισχυρό. Η ειρωνεία είναι πως ενώ η παράξενη αυτή ενασχόληση που ξεκίνησε ως αντίλογος στην κυρίαρχη αισθητική και πρακτική της βιομηχανίας, είναι πλέον μία εξειδικευμένη αγορά. Η ελίτ των εναλλακτικών τρόπων ένδυσης και τρόπου ζωής, «αναβαθμίστηκε» σε οικονομική ελίτ.
steampunk και κοινωνική ψυχολογία
Προτού όμως βιαστούμε να ψέξουμε όσους προσπαθούν να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση μας με το παρελθόν, ας βρούμε τα πραγματικά αίτια της τάσης. Ο επαναπροσδιορισμός αυτός δεν αφορά τόσο το παρελθόν όσο το παρόν και το άγχος που προκαλεί η μη διαπερατότητά του. Στη μεταβιομηχανική περίοδο με την απροσμέτρητη πληροφορία, τον αφανή έλεγχο και τους πολλαπλούς τρόπους επικοινωνίας σε παγκόσμιο επίπεδο να προκαλούν τέτοια σύγχυση- σχεδόν αγωνία- η νοσταλγία, δηλαδή η καταφυγή σε «πιο απλές εποχές» είναι μια βολική λύση.
Όπως γράφει και ο Scott Bukatman, η τεχνολογία εδώ και χρόνια είναι το πρόσωπο των αόρατων και γ’ αυτό ακατανόητων χώρων της κουλτούρας». Σε αυτό το εναλλακτικό παρελθόν και μη πιθανό μέλλον οι συμπεριφορές αλλάζουν τόσο που αμφισβητούν την εξέλιξη των πραγμάτων. Η πολιτισμική κρίση γέννησε το steampunk κι αυτό όσο διαδιδόταν, ανέβαινε κοινωνικά. Έτσι από τους δρόμους βρέθηκε στα σαλόνια- συγκεκριμένα στις πασαρέλες και στα μεγαλύτερα κινηματογραφικά στούντιο. Την παρουσία του steampunk στο σινεμά θα εξετάσουμε στο επόμενο αφιέρωμά μας.
Βιβλιογραφία
Brigid Cherry, Maria Mellins (2012), Negotiating the Punk in Steampunk: Subculture, Fashion and Performative Identity στο Punk and Post-Punk, 1: 1, 5-25
Cynthia J. Miller & A. Bowdoin Van Riper (2011) Blending Genres, Bending Time: Steampunk on the Western Frontier στο Journal of Popular Film and Television, 39:2, 84-92
Elizabeth Guffey (2014) Crafting Yesterday’s Tomorrows: Retro-Futurism, Steampunk, and the Problem of Making in the Twenty-First Century στο The Journal of Modern Craft, 7:3, 249-266
Jessica strubel (2014) Victorian gear heads and locomotive zealots: Vicarious nostalgia, retro-futurism and anachronisms of steampunk and dieselpunk στο Fashion, Style & Popular Culture Volume 1:3, 377–393
Elizabeth Guffey and Kate C. Lemay (2014) Retrofuturism and Steampunk στο The Oxford Handbook of Science Fiction, Edited by Rob Latham
