Ρομπέρτο Μπολάνιο, Φυλαχτό: Το Φυλαχτό είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται χωρίς πολλά διαλείμματα και αγαπιέται αβίαστα. Έχοντας ως βάση ένα ιστορικό γεγονός που συντάραξε το Μεξικό, τον Σεπτέμβρη του 1968, ο Ρομπέρτο Μπολάνιο (Σαντιάγο, 1953 – Βαρκελώνη, 2003), γνωστός από τα βραβευμένα Οι άγριοι ντετέκτιβ και 2666, μεταφρασμένα αμφότερα και στα ελληνικά, γράφει ένα έργο, με θαυμαστές σελίδες ενδοσκόπησης, αναμνήσεων και προβλέψεων, που απευθύνεται σε κάθε λάτρη της λογοτεχνίας, ίσως όμως κάπως ιδιαίτερα σε όσους αγαπούν τις ιστορίες τρόμου, τα φαντάσματα και τη Λατινική Αμερική.
Η ιστορία
Πρόκειται για την πρωτοπρόσωπη αφήγηση της Αουξίλιο Λακουτύρ, μιας Ουρουγουανής, μιας Λατινοαμερικάνας, που παγιδεύτηκε στις τουαλέτες «του τέταρτου ορόφου της Σχολής Φιλοσοφίας και Φιλολογίας του Αυτόνομου Πανεπιστημίου του Μεξικού» (σ. 54), μετά την εισβολή της αστυνομίας τον Σεπτέμβρη του 1968. Η επιβίωσή της αφήνεται στα χέρια της μητέρας της ποίησης του Μεξικού και το αποτέλεσμα μοιάζει με ένα ταξίδι στους δρόμους του Μεξικού, στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, κυρίως όμως στον χρόνο: «Το έτος ’68 μεταμορφώθηκε στο έτος ’64 και στο έτος ’60 και στο ’56. Κι επίσης μεταμορφώθηκε στο έτος ’70 και στο ’73 και στο έτος ’75 και ’76. Λες και είχα πεθάνει και παρατηρούσα τα χρόνια από μια πρωτόγνωρη οπτική γωνία. Θέλω να πω: Άρχισα να σκέφτομαι το παρελθόν μου σαν να σκεφτόμουν το παρόν και το μέλλον μου και το παρελθόν μου, όλα ανάκατα και κοιμισμένα μέσα σ’ ένα και μόνο αυγό μελάτο, ένα τεράστιο αυγό δεν ξέρω από τι εσωτερικό πουλί (αρχαιοπτέρυξ μήπως;) προστατευμένο μέσα σε μια φωλιά από ερείπια που καπνίζουν» (σ. 46-47).
τρόπος
Το βιβλίο είναι διαιρεμένο σε δεκατέσσερα μέρη, γραμμένα με τρόπο χειμαρρώδη, και διαβάζεται με ισάριθμες ανάσες. Ο λόγος είναι, κατά βάση, μακροπερίοδος. Το ταξίδι στο Μεξικό που, όπως ήδη ειπώθηκε, είναι και ένα ταυτόχρονο ταξίδι στον χρόνο, επιφυλάσσει εκπλήξεις, απροειδοποίητες μεταβάσεις από αληθινούς σε φανταστικούς τόπους, συναντήσεις με φαντάσματα, αλλά και με έναν ολόκληρο σωρό από ονόματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Μπολάνιο μνημονεύει ασταμάτητα λογοτέχνες από όλη την υφήλιο, με μια επιπλέον έμφαση ίσως στους ισπανόφωνους. Έτσι, από το Φυλαχτό παρελαύνουν οι: Λεόν Φελίπε, Πέδρο Γκάρφιας, Λόπες Βελάρδε, Σαλβαδόρ Δίας Μιρόν, Σαπφώ, Σεφέρης, Έζρα Πάουντ, Τ.Σ. Έλιοτ, Μπέκετ, Ζαν Ζενέ, Ρουμπέν Νταρίο, Ου. Μπ. Γέητς, Ουιδόμπρο, Χούλιο Κορτάσαρ, Ρόμπερτ Φροστ.
Ο Αρτούρο Μπελάνο
Στις σελίδες του Φυλαχτού ιδιαίτερα έντονη είναι η παρουσία του Αρτούρο Μπελάνο. Το εύλογο ερώτημα «Ποιος είναι ο Μπελάνο;» μένει αναπάντητο τόσο από τον συγγραφέα όσο και από τον μεταφραστή (ορθώς, κατά τη γνώμη μου). Καλό είναι κάθε αναγνώστης να συναντήσει και να γνωρίσει με τον τρόπο του τον Αρτούρο Μπελάνο. Σημειώνεται μόνο πως ο συγκεκριμένος χαρακτήρας επανέρχεται σε πολλά έργα του Μπολάνιο: Μπορεί να τον αναζητήσει κανείς στις Πουτάνες φόνισσες, στα Τηλεφωνήματα, στους Άγριους ντετέκτιβ και αλλού. Η αλήθεια είναι άλλωστε πως τα έργα του Μπολάνιο συνδέονται ποικιλοτρόπως. Ενδεικτικά, το «νεκροταφείο του έτους 2666», που αναφέρεται στο Φυλαχτό (σ. 109), παραπέμπει εύκολα στο magnum opus του Μπολάνιο, 2666 (κυκλοφορεί στα ελληνικά, όπως και όλα τα βιβλία που ανέφερα παραπάνω), ενώ στους Άγριους ντετέκτιβ ο αναγνώστης συναντά την Αουξίλιο, τον Ουλίσες Λίμα και τον Ερνέστο Σαν Επιφάνιο, που παίζουν μικρό ή μεγαλύτερο ρόλο στο Φυλαχτό. Αυτό δεν σημαίνει πως οφείλει κανείς να ανατρέξει σε δύο και τρία βιβλία προκειμένου να φωτίσει πτυχές των εκάστοτε ηρώων· θα συνιστούσα κάτι τέτοιο μόνο για την απόλαυση της ανάγνωσης.
Η Αουξίλιο Λακουτύρ
Σε ό,τι αφορά ειδικά την Αουξίλιο Λακουτύρ, δύο διευκρινίσεις. 1. Είναι χρήσιμο (όχι απαραίτητο) να γνωρίζει κανείς πως το όνομά της (auxilio) σημαίνει βοήθεια. Ο μεταφραστής του Φυλαχτού, Κρίτων Ηλιόπουλος, επιλέγει να κάνει τη σχετική επισήμανση μόλις στη σ. 86, όταν καλείται να εξηγήσει ένα σχετικό λογοπαίγνιο του συγγραφέα. Σημειώνω πάντως πως η λέξη auxilio υπάρχει στην προμετωπίδα του βιβλίου, στις γραμμές του Πετρώνιου: “Queríamos, pobres de nosotros, pedir auxilio;/ pero no había nadie para venir en nuestra ayuda” (Θέλαμε, οι δυστυχείς, να ζητήσουμε βοήθεια·/ όμως δεν υπήρχε κανείς να έρθει να μας βοηθήσει). Από το υπόλοιπο βιβλίο απουσιάζει. 2. Ορισμένες σελίδες των Άγριων ντετέκτιβ (222-234) είναι αφιερωμένες στην Αουξίλιο Λακουτύρ (ή «Αουξίλιο Λακουτούρε», κατά τον μεταφραστή Κώστα Αθανασίου). Το ενδιαφέρον είναι πως το περιεχόμενο των συγκεκριμένων σελίδων, αυτούσιο σχεδόν, έχει ενταχθεί σε διάσπαρτα σημεία του Φυλαχτού, σαν να αναπτύσσεται εδώ η ιστορία της οποίας το διάγραμμα είχε προσφερθεί ήδη στους Άγριους ντετέκτιβ. Με αυτό τον τρόπο, ο αναγνώστης που ενδιαφέρεται έχει τη δυνατότητα να προβεί σε μια συνδυαστική ανάγνωση των δύο αποδόσεων στα ελληνικά· να διαβάσει, φερ’ ειπείν, τις σ. 205-215 του Φυλαχτού παράλληλα με τις 229-234 των Άγριων ντετέκτιβ.
Ο Κρίτων Ηλιόπουλος: Η μετάφραση
Ο έμπειρος Κρίτων Ηλιόπουλος απέδωσε με προσοχή και σοβαρότητα τον Μπολάνιο στα ελληνικά (ο ίδιος μετέφρασε το 2666 και Το τρίτο Ράϊχ, το 2011 και το 2013, αντίστοιχα). Στο Φυλαχτό υπάρχουν δεκαέξι συνολικά σύντομα σχόλια του μεταφραστή, σε υποσημειώσεις χωρίς συνεχή αρίθμηση. Προσφέρονται έτσι στον αναγνώστη ορισμένες επιπλέον χρήσιμες πληροφορίες. Σε δύο περιπτώσεις, αναρωτιέμαι αν τα διευκρινιστικά σχόλια είναι όντως απαραίτητα: στη σ. 35 που εξηγείται η πινιάτα (piñata), λέξη με την οποία νομίζω πως ο έλληνας αναγνώστης είναι εξοικειωμένος, και στη σ. 210: η αναφορά στο Ντουίνο παραπέμπει ασφαλώς (και αυτομάτως) στον Ρίλκε, δεν νομίζω πως ο αναγνώστης χρειάζεται βοήθεια εδώ. Αντίθετα, το τάκο με καρνίτα (taco de carnita) και το κετσάλ (quetzal) (σ. 35 και 217, αντίστοιχα) θα μπορούσαν, ενδεχομένως, συντόμως να σχολιαστούν. Το αποτέλεσμα, ωστόσο, παραμένει: Έχουμε την τύχη να διαβάσουμε το Φυλαχτό σε μια πολύ καλή μετάφραση.
Εν κατακλείδι
Η έκδοση είναι φροντισμένη (ελάχιστες τυπογραφικές αβλεψίες έπεσαν στην αντίληψή μου) και η μετάφραση προσεκτική. Η τέχνη του Μπολάνιο αναβλύζει με χάρη από τις σελίδες του βιβλίου και γίνεται το φυλαχτό μας. Παρεμπιπτόντως, η λέξη που χαρίζει στο βιβλίο τον τίτλο του δεν εντοπίζεται παρά στην τελευταία του σελίδα: Με αυτήν κλείνει το Φυλαχτό. Τι είναι τελικά αυτό που μένει; Η Αουξίλιο Λακουτύρ και μαζί με αυτήν μια ολόκληρη γενιά νεαρών της Λατινικής Αμερικής. Για μένα, αρκετά σημεία της αυτοπαρουσίασης της ηρωίδας (π.χ.: «εγώ είμαι η πιο αδύνατη από τις αδύνατες γυναίκες, όμως όταν πρόκειται για φαγητό είμαι ικανή να δείξω το χαρακτήρα αμετανόητης λαίμαργης του Νότιου Κώνου της Αμερικής, να γίνω μια Έμιλυ Ντίκινσον της βουλιμίας», σ. 65), και βέβαια οι σελίδες των προφητειών της: «Ο Τζέημς Τζόυς θα μετενσαρκωθεί σε Κινεζάκι το έτος 2124. Ο Τόμας Μανν θα μετατραπεί σε φαρμακοποιό από το Εκουαδόρ το έτος 2101. […] Ο Μαξ Ζακόμπ θα πάψει να διαβάζεται, δηλαδή θα πεθάνει ο τελευταίος αναγνώστης του, το έτος 2059. […] Ο Οκτάβιο Πας θα αποκτήσει άγαλμα στο Μεξικό το 2020. […] Η περίπτωση του Άντον Τσέχοφ θα είναι λίγο διαφορετική. Θα μετενσαρκωθεί το έτος 2003, θα μετενσαρκωθεί το έτος 2010, θα μετενσαρκωθεί το έτος 2014. Τελικά θα εμφανιστεί ξανά το έτος 2081. Και ποτέ πια. […] Η Μαργκερίτ Ντυράς θα ζει στο νευρικό σύστημα χιλιάδων γυναικών το έτος 2035» (σ. 193-196).
Ο Ρομπέρτο Μπολάνιο θα καταστεί Αρτούρο Μπελάνο. Το φάντασμα του θα στοιχειώνει τη Λατινική Αμερική για πάντα, τον υπόλοιπο κόσμο τουλάχιστον μέχρι το 2666.
Η έκδοση
Τίτλος: Φυλαχτό (Amuleto, 1999)
Συγγραφέας: Ρομπέρτο Μπολάνιο (Roberto Bolaño)
Μεταφραστής: Κρίτων Ηλιόπουλος
Εκδόσεις: Άγρα
Τόπος και ημερομηνία έκδοσης: Αθήνα, 2013
Σελίδες: 223
Τιμή: 15,50 €
ISBN: 978-960-505-103-7
Για περισσότερα:
Στο διαδίκτυο υπάρχει πλούσιο υλικό για τον Μπολάνιο και το έργο του, που φυσικά πρέπει να χρησιμοποιείται πάντα με σύνεση. Στις παρακάτω διευθύνσεις θα βρείτε βιογραφικά στοιχεία, περιλήψεις, και επαρκή κριτικογραφία των έργων του συγγραφέα στα ελληνικά και στα ισπανικά αντίστοιχα.
-www.biblionet.gr/author/51584/Roberto_Bola%C3%B1o
-www.uam.es/personal_pdi/stmaria/jmurillo/Roberto.Bolano/index.html
