Πιάνο. Το όργανο για το οποίο έχουν γραφεί τα περισσότερα έργα από κάθε άλλο όργανο στην ιστορία του Δυτικού Πολιτισμού. Το όργανο που αντικατόπτρισε όλες τις αισθητικές και συνθετικές τεχνοτροπίες στην ιστορία του μουσικού γίγνεσθαι. Πιάνο : το μόνο όργανο στο οποίο μπορεί να χωρέσει μια ολόκληρη Συμφωνική Ορχήστρα! Ωστόσο, έχουν γραφεί ελάχιστα για το πως το πιάνο έχει φτάσει στη σημερινή του μορφή. Ας δούμε πως!
Οι πρώτες κατασκευαστικές καινοτομίες γύρω από το πιάνο
Το έτος 1688, ο Μπαρτολομέο Κριστοφόρι (1655-1731), κατασκευαστής οργάνων, ο άνθρωπος που συνέλαβε την ιδέα για το πως παίζει ένα πιάνο, προσλαμβάνεται από τον πανίσχυρο φλωρεντινό πρίγκιπα Φερδινάνδο της οικογένειας των Μεδίκων. Θα συντηρεί πολυάριθμα όργανα που είχε η δυναστεία στην κατοχή της. Ύστερα από δέκα χρόνια πειραματισμούς πάνω στους μηχανισμούς των πληκτροφόρων οργάνων παρουσιάζει ένα «τσεμπαλοειδές» όργανο. Το όργανο αυτό δίνει στον εκτελεστή τη δυνατότητα να ελέγχει την ένταση του ήχου ανάλογα με το πόσο απαλά ή δυνατά πατάει το πλήκτρο. Πρόκειται για το πρώτο πιάνο.
Μερικά χρόνια αργότερα, το 1711, ο Τζον Σορ (1662-1752) ανακαλύπτει το κλειδί κουρδίσματος. Το εργαλείο αυτό παραμένει σχεδόν το ίδιο μέχρι τις μέρες μας. Σύμφωνα με τον βενετό συγγραφέα και κριτικό τέχνης Φραντσέσκο Σιπιόνε ντι Μαφέι (1675-1755), ο ήχος του οργάνου αυτού που δημιούργησε ο Κριστοφόρι ήταν παραπλήσιος του τσέμπαλου. Η τεχνική αυτή ιδιαιτερότητα αποτέλεσε τη βάση για τις μεταγενέστερες προσθήκες που συντέλεσαν στην περαιτέρω εξέλιξη του οργάνου. Μέσα από το συγκεκριμένο άρθρο του Μαφέι άρχισαν πολλοί μουσικοί και μουσόφιλοι να στρέφουν την προσοχή τους προς το νέο όργανο.
Ο Γκόντφρηντ Ζίλμπερμαν
Ανάμεσα στους αναγνώστες του παραπάνω άρθρου ήταν και ο κατασκευαστής οργάνων Γκόντφρηντ Ζίλμπερμαν (1683-1753). Ο Ζίλμπερμαν έκανε τεχνικές τροποποιήσεις, με σημαντικότερη την προσθήκη των πεντάλ. Στη νέα του μορφή, το νέο αυτό πιάνο αρχίζει να αποκτά δημοτικότητα επειδή ο Μέγας Βασιλιάς Φρειδερίκος της Πρωσίας αγοράζει από τον Ζίλμπερμαν δεκαπέντε τέτοια όργανα για το παλάτι του. Σύμφωνα με τον Γιόχαν Νίκολαους Φόρκελ (1749-1818), ο Γ.Σ. Μπαχ σε μια συνάντηση που είχε με τον Ζίλμπερμαν δεν ενθουσιάστηκε με τον ήχο του καινούργιου οργάνου. Παρ’ όλα αυτά δεν έμεινε σε μια στείρα αρνητική κριτική. Πρότεινε κάποιες τροποποιήσεις, τις οποίες ο Ζίλμπερμαν υιοθέτησε. Η συνάντηση των δύο ανδρών είχε κομβική σημασία για την εξέλιξη του οργάνου.
Το 1747 ο Μπαχ δέχεται με χαρά ένα πιάνο από τον Ζίλμπερμαν, το οποίο φέρει τις τροποποιήσεις που είχε προτείνει ο συνθέτης στον κατασκευαστή. Η σπουδαιότερη όμως συνεισφορά του Ζίλμπερμαν στην αλυσίδα αυτής της εξέλιξης ήταν ότι άφησε πίσω του μια σειρά άξιους μαθητές. Οι τελευταίοι δούλεψαν συστηματικά και με ευρηματικότητα πάνω στην τεχνογνωσία που τους κληροδότησε.
Η άποψη του Μότσαρτ
Μετά τον Ζίλμπερμαν και τους μαθητές του, τη σκυτάλη στην περαιτέρω εξέλιξη παίρνει ο Γιόχαν Αντρέας Στάιν (1728-1892), ο οποίος έδωσε στο πιάνο τη μορφή με την οποία το χρησιμοποίησαν οι κορυφαίοι εκπρόσωποι της Κλασικής Σχολής της Βιέννης. Όπως προκύπτει από την αλληλογραφία του Β.Α. Μότσαρτ, ο τελευταίος συναντήθηκε το 1777 με τον Στάιν στο Άουγκσμπουργκ, γενέτειρα του Λεοπόλδου Μότσαρτ.
Εντυπωσιασμένος από το νέο πιάνο, γράφει στον πατέρα του ότι όχι μόνο θα το χρησιμοποιήσει στις εκτελέσεις έργων του για πληκτροφόρο αλλά και ότι ενδεχομένως αυτό το όργανο να του δώσει έμπνευση για νέες ιδέες που μέχρι εκείνη τη χρονική στιγμή δεν μπορούσε να εφαρμόσει στο τσέμπαλο και στα άλλα πληκτροφόρα της εποχής. Ο Στάιν είχε προσθέσει και δεύτερη χορδή κάτω από κάθε σφυράκι του πλήκτρου, ενώ η επένδυση των σφυριών γινόταν από δέρμα.
Επίσης είχε επιμηκύνει την ακουστική γκάμα του οργάνου σε πέντε οκτάβες αντί για τέσσερις που ήταν μέχρι τότε. Σε αντίθεση με τα σημερινά πιάνα, τα πλήκτρα του ήταν μαύρα για τις φυσικές νότες και λευκά για τους φθόγγους αλλοίωσης. Στη μορφή εκείνης της περιόδου καθιερώνεται και η ονομασία fortepiano για το όργανο αυτό. Οι εξελίξεις που προκάλεσε η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν επόμενο να έχουν τεχνικό αντίκτυπο και στην κατασκευαστική εξέλιξη του πιάνου.
https://www.youtube.com/watch?v=eYC6X7-hiQw
Οι νεότερες κατασκευαστικές εξελίξεις στην Αγγλία και στη Γαλλία
Στην «καρδιά» της επανάστασης αυτής, την Αγγλία, ιδρύεται ο πρώτος κατασκευαστικός οίκος πιάνων στον κόσμο, η εταιρεία «Broadwood and Sons». Αποστέλλει στη Βιέννη πιάνα που θα κοσμήσουν τα ανάκτορα και τα σαλόνια της υψηλής κοινωνίας. Κάποια απο αυτά θα γίνουν εργαλεία και των τεσσάρων μεγάλων Κλασικών της Βιέννης. Την εταιρεία αυτή επισκέφθηκε το 1929 ο βασιλιάς Γεώργιος Ε΄ για να αγοράσει το πιάνο που κοσμεί μέχρι και σήμερα το παλάτι του Μπάκιγχαμ. Στο Λονδίνο επίσης, το 1768 δόθηκε το πρώτο στην παγκόσμια ιστορία της μουσικής «ρεσιτάλ πιάνου» από τον Γιόχαν Κρίστιαν Μπαχ. Φτάνοντας στις αρχές του 19ου αιώνα το πιάνο έχει πλέον έξι οκτάβες, ενώ την ίδια περίοδο στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ ο Τζον Ίζαακ Χώκινς (1772-1854) κατασκευάζει το πρώτο «όρθιο» πιάνο.
Καθώς η ιστορία της σύνθεσης εισέρχεται στην περίοδο του Ρομαντισμού και το επίκεντρο των μουσικών εξελίξεων μεταφέρεται στο Παρίσι, οι κυριότεροι εκπρόσωποι του είδους, ο Σοπέν και ο Λιστ, δείχνουν μια προτίμηση στα πιάνα του γάλλου κατασκευαστή Σεμπαστιάν Εράρ (1752-1831).
Είναι πολύ χαρακτηριστικό το παράδειγμα της περιοδείας του Φραντς Λιστ στην Αγγλία. Χρηματοδοτούμενος απο τον Εράρ, ο κορυφαίος βιρτουόζος παίζει κατ’ αποκλειστικότητα σε πιάνα του γάλλου κατασκευαστή. Εκείνη την εποχή ο αμερικανός κατασκευαστής πιάνων Άλφεους Μπάμπκοκ (1785-1842) κατασκευάζει τα πρώτα πιάνα των οποίων ο σκελετός αποτελείται από σίδηρο (επενδυμένο με ξύλο φυσικά).
Η καινοτομία αυτή θα δώσει πολλές δυνατότητες για περαιτέρω εξέλιξη του οργάνου και βέβαια ριζική μεταβολή στο ηχόχρωμά του, καθώς γίνεται πιο «λαμπερό».
Steinway and sons
Ο Χάινριχ Ένγκελχαρντ Στάινβεγκ (1797-1871), γερμανοεβραίος μετανάστης στην Αμερική που άλλαξε το όνομά του σε Στάινγουεϋ, άλλαξε το ρού της ιστορίας του πιάνου. Ιδρύει το 1853 μαζί με τους γιους του τη θρυλική μέχρι τις μέρες μας εταιρεία κατασκευής πιάνων «Steinway and Sons». Με την ίδρυση της εν λόγω εταιρείας ολοκληρώθηκε η αλυσίδα αλλεπάλληλων τροποποιήσεων και αλλαγών πάνω στην αρχική σύλληψη του Κριστοφόρι. Το κοινώς αποκαλούμενο σήμερα «πιάνο» έφτασε στην τελική του μορφή. Πλέον αποτελείται από 88 πλήκτρα. Ο μηχανισμός έχει αλλάξει άρδην. Όταν πατιέται ένα πλήκτρο, οι τρεις (πλέον) χορδές που του αντιστοιχούν «χτυπιούνται» από ένα μαλακό σφυράκι καλυμμένο με τσόχα που επανέρχεται στη θέση του μόλις χτυπήσει τη χορδή.
Επιπρόσθετα, το πιάνο έχει τρία πεντάλ κάτω στο κέντρο, στο ύψος του πέλματος, με μια διαφορά ως προς τη χρήση και την ιδιότητα του μεσαίου, αναλόγως εάν πρόκειται για πιάνο συναυλιών (με «ουρά» κατά το κοινώς λεγόμενο) ή εάν πρόκειται για πιάνο μελέτης («όρθιο»).
Παίζοντας με τα πόδια
Το αριστερό πεντάλ λειτουργεί και στους δύο τύπους σαν «πνιγέας» (εκ του ιταλικού sordina) των παραγομένων ντεσιμπέλ. Πατώντας το σηκώνεται ένας μοχλός που μετακινεί τα σφυράκια πιο κοντά στις χορδές, με αποτέλεσμα ο ήχος να είναι σαφώς πιο σιγανός.
Το μεσαίο πεντάλ στα «όρθια» πιάνα λειτουργεί σαν ένας ακόμα πιο εμφατικός «πνιγέας», καθώς κατεβάζει έναν άξονα παράλληλο με τα πλήκτρα. Αυτός φέρει μια μαλακή τσόχα που παρεμβάλλεται ανάμεσα στα πλήκτρα και τις χορδές, απορροφώντας ακόμα περισσότερο την ένταση του ήχου.
Στα πιάνα συναυλιών το μεσαίο πεντάλ χρησιμοποιείται για να «εγκλωβίσει» μία ή περισσότερες χορδές, ώστε να ηχούν ακόμα και όταν ο πιανίστας απομακρύνει τα χέρια του από τα αντίστοιχα πλήκτρα. Το αποτέλεσμα αυτό επιτυγχάνεται με μηχανισμό εντελώς διαφορετικό απ΄ αυτόν που περιγράφηκε στο δεξί πεντάλ. Αφορά μόνο τις συγκεκριμένες νότες που επιλέγει ο εκτελεστής. Στη μορφή αυτή το πιάνο έχει πλέον καταστεί το πιο λειτουργικό και δημοφιλές εργαλείο όλων των συνθετών.
Το τελευταίο άλλωστε τεκμηριώνεται όχι τόσο από το δεδομένο ότι όλοι οι μεγάλοι συνθέτες έγραψαν για πιάνο. Το αντίθετο! Τα έργα για πιάνο κάθε συνθέτη, σε κάθε περίοδο της ιστορίας της μουσικής από καταβολής εφεύρεσης του πιάνου μέχρι σήμερα καταδεικνύουν πόσο «μεγάλος» είναι ο συνθέτης αυτός! Από τον Μπαχ και τους Κλασικούς της Βιέννης μέχρι τον Στόκχαουζεν και τον Λίγκετι, τα περισσότερα έργα «αναφοράς» στην εργογραφία τους είναι τα πιανιστικά!
Το πιάνο σήμερα
Το σημερινό πιάνο, προκειμένου να είναι «αντικειμενικά» καλό, πρέπει να πληροί κάποια διεθνώς εδραιωμένα κριτήρια. Κριτίρια αποδεκτά από εκτελεστές, κατασκευαστές και ακροατές. Η δυναμική θα πρέπει να είναι ομαλή και ομοιόμορφη. Το ηχόχρωμα ομοιγενές σε όλες τις συχνοτικές (ηχητικές) περιοχές και σε όλους τους βαθμούς έντασης. Το όργανο πρέπει να παρέχει μεγάλη γκάμα παραγωγής ντεσιμπέλ (dB).
Επίλογος
Η αχανής εργογραφία για πιάνο «μετάλλαξε» de facto τους σολίστες πιάνου τα τελευταία εκατό χρόνια σε «ρήτορες» και «στοχαστές». Όλες ανεξαιρέτως οι αισθητικές τάσεις, οι τεχνικές σύνθεσης, οι σημειογραφικές, μορφολογικές και γενικότερα οι πάσης φύσεως καινοτομίες εφαρμόστηκαν και στο πιάνο. Ενίοτε πρωτίστως στο πιάνο.
Στη σημερινή πλουραλιστική εποχή ο πιανίστας, καλούμενος να δομήσει το πρόγραμμα ενός ρεσιτάλ, λειτουργεί ως στοχαστής. Καλείται να δομήσει ένα σύνολο αισθητικών θεωριών και τεχνικών μουσικής έκφρασης. Τρόποι σκέψης που αποκρυσταλλώθηκαν μέσα από τη δυνατότητα σημειογράφησης μιας μουσικής ιδέας με εργαλείο το πιάνο.
Ο εκτελεστής καλείται να επιχειρήσει πρώτα μια υπαρξιακή ενδοσκόπηση και να απαντήσει πρωτίστως στον εαυτό του. Με ποια έργα θα ήθελα να περάσω την υπόλοιπη ζωή μου; Μέσα από ποια έργα ανακαλύπτω τον ίδιο μου τον εαυτό; Μπορώ να οδηγήσω το κοινό μου να ανακαλύψει τα μαγευτικά μονοπάτια της μουσικής τέχνης; Αφού συνειδητοποιήσει πλήρως το κοινωνικό του χρέος, ο σημερινός πιανιστας ωφείλει να επικοινωνήσει με το κοινό στο πλαίσιο μιας ευσυνείδητης, ειλικρινούς και άρτιας ερμηνείας.
Σε τελική ανάλυση, ο σημερινός πιανίστας, όσο πιο συνεπής είναι με τον εαυτό του τόσο πιο αυθεντικός θα μπορέσει να γίνει.
Βιβλιογραφία
- Adler, Samuel: The Study of Orchestration, 2η έκδ., Norton, Νέα Υόρκη 1989.
- Brendel, Alfred: Μουσικοί στοχασμοι και αναστοχασμοι, μτφρ. Χαρά Ιακωβίδου, Νεφέλη, Αθήνα 1998.
- Brinsmead, Edgar: The History of the Piano, Simpkin Marshall & Co, 1889.
- Dolge, Alfred: Pianos and Their Makers, Dover Publications, 1972.
- Ehlirch, Cyril: The Piano, A History, Oxford University Press, 1990.
- Isacoff, Stuart: A Natural History of the Piano: The Instrument, the Music, the Musicians – From Mozart to Modern Jazz and Everything in Between. Knopf Doubleday Publishing, 2012.
- Good, Edward: “What did Christofori call his invention?” , Early Music 33.1 (2005).
- Hilderbrant, Dieter: Pianoforte: A Social History of the Piano, George Braziller, 1999.
- Hubbard, Frank: Three Centuries of Harpsichord Making, Harvard University Press, 1965.
- Parakilas, James: Piano Roles: Three Hundred Years of Life with the Piano, Yale University Press, 1999.
- Pollens, Stewart: The Early Pianoforte: Cambridge University Press, 1995.
- Sachs, Curt: A History of Musical Instruments, Dover Publications 2006 (επανέκδοση)
Διαβάστε περισσότερα Μουσικά αφιερώματα εδώ
