Είναι ιστορικά διαπιστωμένο ότι η μεγαλύτερη δυσφήμιση μιας ιδεολογίας, ενός θεσμού ή ενός κινήματος προκαλείται από τους ίδιους τους επίσημους εκπροσώπους των. Η αντιπαράθεση με μία ιδέα, όταν προκύπτει από ιδεολογικούς αντιπάλους, της δίνει συνήθως οντότητα, περιεχόμενο, χώρο, πολλές φορές τη νομιμοποιεί όταν πρόκειται για κάτι αντισυμβατικό. Αντίθετα, η κακή εκπροσώπησή της, από τους θεωρητικά επίσημους υποστηρικτές της, την υπονομεύει και προκαλεί εν γένει μεγαλύτερο αρνητικό αντίκτυπο στο όποιο κοινό απευθύνεται.
Θα αναφέρω ενδεικτικά ορισμένα παραδείγματα : Στη πολιτική, τo ΚΚΕ π.χ. έχει κατ’ επανάληψη κλονίσει με λάθος χειρισμούς τις βαθύτερες αρχές της Κομμουνιστικής ιδεολογίας, το ίδιο και άλλα κόμματα που κατά καιρούς ταυτίζονται με την εκπροσώπηση μεγάλων χώρων (Χριστιανοδημοκρατία, Σοσιαλδημοκρατία) ιδιαίτερα κατά τις κυβερνητικές τους θητείες. Στη θρησκεία, η ίδια η εκκλησία (Ορθόδοξη, Καθολική ή Προτεσταντική), ως θεσμικός εκπρόσωπος του Χριστιανισμού, έχει επιταχύνει πολλές φορές με τις ενέργειές της τη διάσταση της κοινωνίας με τις αξίες που αυτός πρεσβεύει, δρώντας παράταιρα από την ουσία της διδασκαλίας του Χριστού. Στον Ακαδημαϊκό χώρο, οι φοιτητικές κοινότητες, δρώντας ενίοτε εξτρεμιστικά ή αυτιστικά ως αυτόκλητοι εκπρόσωποι των πάντων, υπονομεύουν το ρόλο τους και προκαλούν εύλογα την αποστροφή της κοινωνίας και της πλειοψηφίας των φοιτητών. Από αυτό το φαινόμενο δεν θα μπορούσε δυστυχώς να εξαιρεθεί και η καλλιτεχνική κοινότητα. Πάνω εκεί θα εστιαστεί το παρόν άρθρο παρακάμπτοντας προσωρινά κριτικές εκθέσεων και αφιερώματα καλλιτεχνών.
Προβληματισμοί από ανακοινώσεις του ΕΕΤΕ.
Απομονώνω κάποια σημεία από ανακοινώσεις του Εικαστικού Επιμελητηρίου: «Θα δόσουν τη χαριστική βολή στη λαική πολιτιστική κληρονομιά, ολοκληρώνοντας αυτό που είχε ήδη δρομολογηθεί στη δεκαετία του 1990 με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ και τις μετέπειτα Συνθήκες για τη «δημιουργία ή επιννόηση έστω, μιας ενιαίας πολιτιστικής ταυτότητας στην Ευρωπαϊκή Ένωση με στόχο την καλύτερη λειτουργία της ενιαίας οικονομικής αγοράς» . . . «Στο όνομα του δημοσιονομικού ελλείματος και της έλλειψης χρημάτων, θα αφεθεί εξ’ ολοκλήρου ο χώρος αυτός του Πολιτισμού να αλωθεί από τα νέα μονοπώλια του Πολιτιστικού χώρου, Ιδρύματα και κέντρα παντελώς ιδιωτικά που καρπώνονται πλέον κάθε δυνατότητα πρόσβασης του κοινού στη τέχνη αφού δεν θα λειτουργούν τα όποια δημόσια απομένουν, λόγω έλλειψης προσωπικού και πιστώσεων» … «Κανείς ιδιώτης να μη συμμετέχει στους κρατικούς θεσμούς για την πολιτιστική ανάπτυξη. Η πρόσδεση της τέχνης στα ιδιωτικά συμφέροντα και ο εναγκαλισμός του κράτους με τους επιχειρηματίες στο χώρο του Πολιτισμού περιορίζει και δεσμεύει καταστροφικά την καλλιτεχνική δραστηριότητα, είναι μακριά και έξω από τις λαϊκές ανάγκες στον πολιτισμό».
Και τα τρία παραπάνω είναι αποσπάσματα από το δελτίο τύπου στις 30.01.2013 : «Για τις συγχωνεύσεις και καταργήσεις φορέων». Συνεχίζω :
«Ζούμε σε μία περίοδο που η καταστολή είτε εργοδοτική, είτε κρατική, είτε παρακρατική εντείνεται. Στόχος είναι να φιμωθεί να τρομοκρατηθεί ο λαός». (Από την ανακοίνωση – καταγγελία στις 21.01.2013 «Για τη δολοφονία του Πακιστανού μετανάστη στα Πετράλωνα από φασιστοειδή στις 17 Ιανουαρίου – Για τη ποινική δίωξη του εργαζόμενου Πέτρου Καπετανόπουλου»)
Τελειώνω με τα εξής : «Να καταργηθούν τα «χαράτσια», οι έμμεσοι φόροι για τα λαϊκά στρώματα και να φορολογηθεί το μεγάλο κεφάλαιο με 45% – Να καταργηθεί ο ΦΠΑ στα έργα τέχνης, τις καλλιτεχνικές υπηρεσίες και τις καλλιτεχνικές εφαρμογές» … «Το κράτος θέλει επιδεικτικά να αγνοεί ότι οι καλλιτέχνες δεν εργάζονται όπως οι άλλοι ελεύθεροι επαγγελματίες. Οι καλλιτέχνες παράγουν καλλιτεχνικό έργο ως «κατάθεση ψυχής», χωρίς αυτό να απαιτείται από κανένα «πελάτη», χωρίς να τους το ζητήσει κανείς».
Αποσπάσματα από την ανακοίνωση στις 09.01.2013 «Κρίσιμα φορολογικά θέματα».
Καταρχήν, τα αποσπάσματα μεταφέρθηκαν αδιόρθωτα, με τα πολλά ορθογραφικά λάθη να στέκουν εκεί και να φωνάζουν. Πέρα από αυτό, είμαι βέβαιος ότι αν δε γνώριζε κάποιος από πού προέρχονται αυτές οι ανακοινώσεις, η πρώτη αυθόρμητη σκέψη μετά την ανάγνωση θα πήγαινε σε «infrared» κομματικούς και πολιτικούς φορείς (κοινοβουλευτικούς ή μη) και μάλιστα στα σκληροπυρηνικότερα κομμάτια αυτών. Δεν έχουν κρατηθεί ούτε τα προσχήματα στο λεξιλόγιο και αυτό είναι ακόμα πιο θλιβερό. Λαμβάνω υπ’ όψιν κάποια σημεία για να σχολιάσω : Για την απαίτηση επιβολής φορολογίας στο μεγάλο κεφάλαιο (και μάλιστα με συγκεκριμένο ποσοστό) αναρωτιέμαι, είναι αυτό διεκδίκηση του επίσημου καλλιτεχνικού φορέα ή παράμετρος κομματικού προγράμματος; Ποιος ο λόγος επέκτασης πέρα από τα καλλιτεχνικά κομμάτια; Η κατάργηση του ΦΠΑ από τις οικονομικές συναλλαγές είναι αυτόβουλη εξαίρεση των καλλιτεχνών από τις οικονομικές υποχρεώσεις τους και ναρκισσιστική παραδοχή ενός ιδιαίτερου ρόλου που κατέχουν; Κανείς δε διαφωνεί με τη «κατάθεση ψυχής» στη διαδικασία του καλλιτεχνικού έργου (βλέπε προηγούμενο άρθρο μου) όταν όμως αυτό μπαίνει σε μια εμπορική διαδικασία πρέπει να υφίσταται πλήρης ασυλία; Όσον αφορά τη «χαριστική βολή στη λαϊκή πολιτιστική κληρονομιά» να θυμίσω τα δισεκατομμύρια ευρώ που έχει διαθέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση (με τις όποιες παραλείψεις της) για τη προστασία ιδιαίτερων εθνικών πολιτιστικών στοιχείων και παραδόσεων. Αφήνω στην άκρη το σχολιασμό των «ιδιωτικών μονοπωλίων» ο οποίος ισοπεδώνει τον θετικό ρόλο πολλών (όχι όλων) ιδιωτικών φορέων στο πολιτισμό αυτού του τόπου (εκδόσεις, ιδρύματα, μουσεία, χορηγίες κλπ).
Ο ρόλος της θεσμικής εκπροσώπησης των εικαστικών.
Ο σχολιασμός των λεπτομερειών των ανακοινώσεων θα μπορούσε να είναι μακροσκελής αλλά δεν αποτελεί το κίνητρο αυτού του άρθρου. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι τα εύλογα ερωτήματα που προκύπτουν μέσα από τέτοιες ανακοινώσεις :
Μπορεί η καλλιτεχνική κοινότητα να εκπροσωπηθεί από κάποιο θεσμικό φορέα όταν από τη φύση του ένας καλλιτέχνης λειτουργεί αυτόνομα χαράσσοντας ο ίδιος στο μικρόκοσμό του τα καλλιτεχνικά του πρότυπα;
Είναι λογικό οι ανακοινώσεις αυτού του φορέα να «πλατιάζουν» πέρα από το καλλιτεχνικό πεδίο κομματικοποιώντας ένα χώρο που είναι ο κατ’ εξοχήν αυτόνομος πολιτικά και δρα εκτός συντηρητικών κομματικών γραμμών και στεγανών;
Η απάντηση στο πρώτο είναι ναι, μπορεί να εκπροσωπηθεί όσον αφορά τις λειτουργικές του συναλλαγές με το κράτος (εφορία, οικονομία, εκπαίδευση) και ευρύτερα, αυτή η εκπροσώπηση να γίνει μια δεξαμενή διαλόγου για το τι ρόλο θα μπορούσε να έχει ο καλλιτέχνης στη σύγχρονη πραγματικότητα.
Ποια η θέση του στην εκπαίδευση, πως θα μπορούσε να ενεργοποιηθεί ο αδρανής όγκος νέων απόφοιτων καλλιτεχνών κλπ. Ειδικά στον οικονομικό τομέα, θα έβρισκα απόλυτα θεμιτή (όπως γίνεται και στο εξωτερικό) τη χρήση τεχνοκρατών για τη διαμόρφωση οικονομικών και φορολογικών προτάσεων πάνω στην ιδιαίτερη πράγματι εμπορική λειτουργία ενός καλλιτέχνη. Την αναλογία ασφαλιστικών εισφορών με το εισόδημα, τον ΦΠΑ, περιπτώσεις φοροαπαλλαγών κλπ. Στην ανακοίνωση του ΕΕ περιγράφεται εν’ μέρει σωστά αυτή η ιδιαιτερότητα αλλά οι προτάσεις είναι γενικόλογες και δεν συνάδουν με το γενικό κλίμα της θυσίας όλων σε αυτή τη δύσκολη περίοδο, υπάρχει έντονη η αίσθηση της εξαίρεσης. Όσον αφορά τη δεύτερη απορία, η απάντησή μου είναι αυτονόητη και παραπέμπω στην ίδια την αποστροφή που προκαλείται στη μεγάλη πλειοψηφία των ίδιων των καλλιτεχνών. Θυμάμαι ακόμα και σήμερα την εμπειρία ενός φίλου από μία συνέλευση του αντίστοιχου φορέα των Ελλήνων Κινηματογραφιστών. Ανέφερε με απελπισία ότι το 90% τουλάχιστον της ώρας αναλώθηκε στις οικονομικές απαιτήσεις που είχαν από το κράτος, ειδικά στον τομέα των επιχορηγήσεων. Καμία αναφορά σε εναλλακτικές μεθόδους χρηματοδότησης, σε πολιτικές εξωστρέφειας του Ελληνικού κινηματογράφου, σε ακαδημαϊκές πρωτοβουλίες.
Για να ενισχύσω τις παραπάνω θέσεις, σημειώνω και τη συχνότητα της λέξης «λαός», «λαϊκός» κλπ. Όταν χρησιμοποιεί κάποιος τη λέξη λαός με τέτοια συχνότητα, υποτιμάει την ίδια την οντότητα και την ποικιλομορφία αυτής της λέξης, εκτός του ότι υπηρετεί, συνειδητά ή μη, τις χειρότερες εκδοχές του λαϊκισμού. Είναι τόσο παρωχημένο πλέον. Περάσαμε έναν μοντερνισμό, ζούμε στον μεταμοντερνισμό, είμαστε σε μία εποχή που κάθε οικογένεια έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο.
Πως είναι δυνατόν να μιλάει κάποιος ακόμα για μαζική προσέγγιση του λαού στη τέχνη;
Το μεγάλο ζητούμενο σήμερα, αν αδυνατεί να το καταλάβει κάποιος, είναι η πρόσβαση αυτή να ξεφύγει από τη προσέγγιση μιας απλής πληροφορίας και να γίνει βιωματική εμπειρία, νοηματοδότηση ζωής, αισθητική κατάρτιση και κίνητρο δημιουργικότητας σε προσωπικό ή και ομαδικό επίπεδο. Εξ’ άλλου, η τέχνη από την φύση της συνδέεται με την καλώς εννοούμενη έννοια του ελιτισμού και της ιδιαιτερότητας, είναι σαν τη θρησκεία όπου η προσέγγιση έχει έναν αυστηρά προσωπικό χαρακτήρα, συνισταμένη βιωμάτων, παραστάσεων, παιδείας κλπ. Δεν είναι δυνατόν να γίνει μαζικά.
Να τονίσω ότι αν και δεν παρακολουθώ ενδελεχώς τις δραστηριότητες του ΕΕ, υπάρχουν και πολύ ενδιαφέρουσες αναφορές σε σημαντικά θέματα και οργάνωση αντίστοιχων εκδηλώσεων.
Δεν γνωρίζω πρόσωπα, πράγματα και παρασκήνιο. Η αφορμή της συγγραφής προέκυψε από το ύφος τμημάτων κάποιων ανακοινώσεων.
Η αλήθεια είναι ότι σε αντίθεση με άλλους τομείς (π.χ. Μηχανικοι, Εκπαίδευση, Δημόσιο κλπ) ο συνδικαλισμός και η ενασχόληση με γραφειοκρατικά θέματα μέσω του επίσημου φορέα είναι κάτι που δεν πολυσυγκινεί έναν καλλιτέχνη. Δε νομίζω ότι οι όποιες ανακοινώσεις του ΕΕ μπορούν να διαταράξουν καθοριστικά την έμπνευση ενός δημιουργικού εικαστικού και την ποιότητα της δουλειάς του. Δε νομίζω επίσης ότι ακόμα και η επίτευξη κάποιων προσδοκιών σχετικά με τη θέση των εικαστικών σε σχέση με τη κοινωνία (π.χ. βασικό μάθημα στη πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ελεύθερη πρόσβαση σε χώρους κλπ) μπορεί να βελτιώσει αισθητά το ζήτημα της ποιοτικής εξέλιξης.
Οφείλει όμως ο κάθε καλλιτέχνης να έχει πολιτική θέση σχετικά με τα ζητήματα του ρόλου των εικαστικών στη σύγχρονη κοινωνία, να μην αποφεύγει τη μακροσκοπική αυτή προσέγγιση. Ας κρατηθούν όμως αντίστοιχα και τα προσχήματα από τον θεσμοθετημένο εκπρόσωπο των καλλιτεχνών. Δε χρειάζεται η βάρκα να «μπατάρει» ούτε δεξιά ούτε αριστερά, οφείλει μόνο να πλέει στην ανεξάρτητη εικαστική πολιτιστική γλώσσα. Παρά τη περιορισμένη του επίδραση, ας είναι ένα υγιές πεδίο σύγχρονης καλλιτεχνικής πολιτικής και όχι αυτιστικός φορέας.
