Καβάφης… Ένας πολυδιάστατος ποιητής που προβλημάτισε με την εκκεντρική δημιουργικότητά του και εξακολουθεί να προκαλεί πνευματικά το αναγνωστικό κοινό ακόμα και σήμερα, ενάμιση αιώνα μετά τη γέννησή του. Το 2013, το αποκαλούμενο και ως «έτος Καβάφη», έρχεται να φωτίσει τις ήδη λαμπρές αλλά και τις ανεξιχνίαστες όψεις αυτού του διεθνούς πλέον φήμης και υπόληψης Έλληνα ποιητή. Το συγκεκριμένο αφιέρωμα αποτελεί ένα ταξίδι στις σημαντικότερες φιλοσοφικές πτυχές του έργου του, που τον καταξιώνουν ως ένα διαχρονικό ποιητή, ο οποίος με τη σειρά του ταξίδεψε στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης και μας παραδίδει τους καρπούς της αναζήτησής του.

  Η κριτική του φιλοσοφικού έργου του Καβάφη


 Ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες φιλοσόφους του 20ου αιώνα, ο Ε. Π. Παπανούτσος, θα ήταν αδύνατο να μην εκτιμήσει τη γνήσια φιλοσοφική διάσταση του καβαφικού έργου. Στο βιβλίο του, «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», αναφέρεται ειδικά στον «διδακτικό Καβάφη» εξυμνώντας τις αρετές του:
«Χωρίς φόβο να θεωρηθεί κανείς ασυγχώρητα υπερβολικός, μπορεί να υποστηρίξει ότι σαν διδακτικός ποιητής ο Καβάφης είναι ο ποιητής της αξιοπρέπειας. Μιας αξιοπρέπειας που έχει τόσο μεγαλύτερο ηθικό ύψος, όσο από τη βάση της λείπει κάθε θρησκευτική βεβαιότητα, κάθε προσδοκία αμοιβής, η ελπίδα οποιασδήποτε επιτυχίας, και ολόκληρη θεμελιώνεται απάνω σε μια γενναία και αποφασιστικήν επιβεβαίωση του ανθρώπινου μέσα στον άνθρωπο. Αυτό τον ανώτερο ηθικό τόνο, αυτή τη σεμνήν έπαρση της ηθικής υπεροχής κανένας διδακτικός ποιητής δεν μας την έδωσε τόσο υποβλητικά και πειστικά και τόσο «ελληνικά» όσο ο Καβάφης.»
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που ο Παπανούτσος ονομάζει τον Καβάφη «διδακτικό». Με την ξεχωριστή ποίησή του καταφέρνει να καταρρίψει τα χωροχρονικά όρια και να δημιουργήσει μια «παγκόσμια ποίηση» που το κύριο γνώρισμά της είναι η βαθιά γνώση της ανθρώπινης φύσης. Πιθανόν, πολλές ψυχολογικές μελέτες να μην έχουν μπορέσει να αγγίξουν τα άδυτα της ψυχοσύνθεσης κάποιου στο βαθμό που το πέτυχε αυτό ο Καβάφης για το σύνολο της ανθρωπότητας.

Άλλη μία επίσης από τις πιο εύστοχες κριτικές για τον Καβάφη, που αποτυπώνει συλλήβδην όλο το νόημα των ποιητικών διαθέσεων και τεχνοτροπιών, ανήκει στον Μιχ. Δ. Στασινόπουλο, στην οποία αναφέρεται και ο Ε. Π. Παπανούτσος:
«Σύμβολα ωμά, διαπιστώσεις σκληρές, ψυχικές διαθέσεις αμετάκλητες. Η αυλαία της νοσταλγικής ωραιοπάθειας αίρεται βίαια, και αποκαλύπτονται μέσα σε φως διαυγές και σκληρό τοπία ρημαγμένα από πολύν καιρό, ψυχές που δε μάχονται πια, αλλ’ έχουν υποκύψει, μια ολόκληρη οικουμένη την επαύριον του πολέμου, του μεγάλου και αποφασιστικού. Ποτέ η ποιητική αλήθεια δεν ενεφανίσθη με τρόπο τόσο αμείλικτα καθολικό, τόσο ανεπανόρθωτα πειστικό… Κι όταν κλείσει το βιβλίο με τη σοφία του, επακολουθεί η σιωπή. Μια σιωπή που την αναδεύει επίμονα ο στοχασμός, αλλ’ από την οποία δεν θ’ αναπηδήσει ποτέ πια η φωνή και το φως της δημιουργίας. Σιωπή στυγνή, σιωπή που σε πείθει ότι όλα έχουν ειπωθεί κ’ είναι μάταιο πια να μιλήσεις. Η καρδιά έχει ταφεί, η σκέψη έχει ξοφλήσει. Και τα βιβλία έχουν γραφεί πια όλα.»
Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, στη συνέχεια αναφέρονται τέσσερις κεντρικοί νοηματικοί άξονες πάνω στους οποίους δομούνται μερικά από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά- διδακτικά ποιήματα του Καβάφη και αποτελούν τα προπύργια της τέχνης αλλά και της κοσμοθεωρίας του.

 Η έννοια του αμετάκλητου και της μοίρας


"Τείχη"
“Τείχη”

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπη, χωρίς αιδώ
μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·

διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.
Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.

Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμο έξω.             («Τείχη»)

Πόσες φορές δεν αισθανόμαστε ότι εγκλωβιζόμαστε άθελά μας σε μία κατάσταση;  Μια κατάσταση που μας επιβάλλουν οι γύρω μας και συχνά νιώθουμε ανήμποροι να την υπερβούμε. Με τα «Τείχη» ο Καβάφης περιγράφει αυτή ακριβώς την περίπτωση του αμετάκλητου και του ανυπέρβλητου που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος όταν παύει να πιστεύει στον εαυτό του και τις δυνάμεις του. Η λύση του προβλήματος επαφίεται στον καθένα μας ξεχωριστά, ωστόσο το πρόβλημα παρουσιάζεται τόσο τραγικά και ταυτόχρονα ρεαλιστικά που προβληματίζει ακόμα κι αυτούς που ονειροπολούν, μη έχοντας επίγνωση της κατάστασής του, παρακινώντας για την αποτίναξη των δεσμών που κάποιος άλλος θέτει στον εαυτό μας. Ουσιαστικά προτάσσει την προφύλαξη της προσωπικότητας που παραπαίει στις ορέξεις μιας αλλοτριωτικής κοινωνίας που έχει θέσει ως στόχο τον εξανδραποδισμό του ανθρώπου, χωρίς αυτό να γίνεται άμεσα αντιληπτό («Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμο έξω.»).
Αν όμως ο εγκλωβισμός δεν αντιμετωπιστεί εγκαίρως, τότε ο άνθρωπος περνάει στην κατάσταση του αδιεξόδου:

Είπες · «θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάω σ’ άλλη θάλασσα.
Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή.
Κάθε προσπάθεια μου μια καταδίκη είναι γραφτή ·

Κ’ είναι η καρδιά μου –σαν νεκρός- θαμένη.
Ο νους μου ως πότε μες στον μαρασμόν αυτόν θα μένει.
Όπου το μάτι μου γυρίσω, όπου κι αν δω
ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ,
που τόσα χρόνια πέρασα και ρήμαξα και χάλασα.»

Καινούργιους τόπους δεν θα βρεις, δεν θά ‘βρεις άλλες θάλασσες.
Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς
τους ίδιους. Και στις γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς ·

και μες στα ίδια σπίτια αυτά θ’ ασπρίζεις.
Πάντα στην πόλι αυτή θα φτάνεις. Για τα αλλού – μην ελπίζεις-
δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό.
Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ
στην κώχη τούτη τη μικρή, σ’ όλην την γην την χάλασες.   («Η Πόλις»)

Η «Πόλις» ασφαλώς δεν αναφέρεται σε κάποιο συγκεκριμένο εδαφικό χωρίο, αλλά συμβολίζει τον τρόπο ζωής που επιλέγει ο καθένας με τις επιλογές και τα λάθη του. Η μάταια αναζήτηση κάποιας ουτοπίας («θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάω σ’ άλλη θάλασσα. Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή.»), όπου τα προβλήματα να εξαφανίζονται ως δια μαγείας, βυθίζει ακόμα περισσότερο το άτομο στην απελπισία, διότι κανένας τόπος δεν είναι αρκετά μεγάλος για να χωρέσει κάποιον που δεν έχει βρει την ισορροπία με το πιο μικρό κομμάτι του που είναι η ίδια του η ψυχή. Ουσιαστικά αυτό είναι το μήνυμα που θέλει να στείλει ο Καβάφης στις αναγνώστες του· όποιος αρνείται να αντιμετωπίσει τους ‘‘ δαίμονές’’ του και τα λάθη του παρελθόντος δεν έχει θέση σε ένα καλύτερο μέλλον («δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό. Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ στην κώχη τούτη τη μικρή, σ’ όλην την γην την χάλασες»).

 Το μεγαλείο της ατομικής προσπάθειας


"Ιθάκη"
“Ιθάκη”

 Από την άλλη πλευρά, στην αναζήτηση της σωτηρίας της ψυχής καμία μοίρα και κανένας εξωτερικός παράγοντας δεν έχουν θέση, όταν υπάρχει αυτογνωσία και πίστη στον αγώνα για τη ζωή. Σε ένα από τα πιο γνωστά ποιήματά του, την «Ιθάκη», ο Καβάφης θα διαπραγματευτεί το ζήτημα του σκοπού της ύπαρξης και του ‘‘ταξιδιού’’ μας προς αυτό:

 Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος,
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ δεν θα βρεις,
αν μεν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.
                        […]

Ο καλύτερος σχολιασμός του ποιήματος δεν θα μπορούσε να είναι οποιουδήποτε άλλου, εκτός του ίδιου του δημιουργού του:
«Το νόημα του ποιήματος τούτου είναι απλούν και σαφές · ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκων έναν σκοπόν (την Ιθάκη) αποκτά πείρα, γνώσεις και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού αυτού καθεαυτού…»:

                        […]

Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.

Όπως αναφέρει ο Ε. Π. Παπανούτσος: ‘‘ «Οι Ιθάκες» πια, όχι η Ιθάκη, γιατί δεν είναι μία, αλλά πολλές και διάφορες –όχι μόνο στους διάφορους ανθρώπους, αλλά και στον ίδιο άνθρωπο, κάθε φορά που βάζει σκοπούς και «τέλη» στη ζωή του. Και τι σημαίνουν; Απλούστατα: ένα είναι κάθε τόσο το ιδεατό σημείο αναφοράς, που μας χρειάζεται μόνο και μόνο για να βρίσκομε πάλι στο δρόμο τον προσανατολισμό μας, όταν με κάποιαν εκτροπή τον χάνομε. Αλλά δεν είναι το τέρμα που έχει αξία. Την αξία την έχει η ίδια η πορεία. Αυτή γεμίζει τη ζωή μας με πλούσια πείρα. Αυτή θα μας κάνει σοφούς. Τι άλλο μπορεί να μας προσφέρει η «Ιθάκη»; Μας έδωσε ό,τι είχε να μας δώσει. Μας έβγαλε δηλαδή στο δρόμο…’’

 Το ζήτημα της ύβρεως και η ματαιότητα των ανθρώπινων μεγαλείων


Ο Καβάφης με ένα πλήθος ποιημάτων έρχεται πάλι να προβληματίσει, κι όχι σε καμία περίπτωση να δημιουργήσει πραγματείες διδακτισμού, για την υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων. Όταν το «δίκιο» ενός ανθρώπου γίνεται «αδικία» κάποιου ή κάποιων άλλων, τότε ξεπερνά τα όρια της φύσης του και διαβρώνει αλλοτριωτικά ο ίδιος τον εαυτό του. Σε αυτή την περίπτωση όλα τα υλικά αποκτήματα της ζωής, γίνονται η «ταφόπλακα» του υβριστή που έχασε το νόημα της ζωής για εμπλουτισμό του ψυχικού του κόσμου.

Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή.
Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις
αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις
να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά προβαίνεις,
τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.
                        […]                              («Μάρτιαι Ειδοί»)

Με ένα άλλο ποίημα, τη «Διορία του Νέρωνος», ο Καβάφης επεκτείνει τη βιοθεωρία περί της ανθρώπινης αλαζονείας. Προβάλλοντας ένα ιστορικό γεγονός ως διαχρονικό παράδειγμα, επεξηγεί πώς η τύφλωση του νου, που προέρχεται από τον εγωισμό και τον άκρατο και άσκοπο πλουτισμό, μπορεί να υποσκιάσει κάθε παρότρυνση σωτηρίας που προέρχεται από το κοινωνικό περιβάλλον.
Αν το άτομο δεν ξυπνήσει και τότε από τη λήθη του ψεύδους που έχει δημιουργήσει, τότε όχι μόνο τον έχουν «απολέσει» οι γύρω του αλλά και το ίδιο το άτομα έχει «απολέσει» τον εαυτό του. Τότε το μόνο που του μένει είναι να περιμένει τη σκληρή τιμωρία της μοίρας, καθώς θα βλέπει τον κόσμο του να καταρρέει, όπως μια στοίβα με τραπουλόχαρτα, διότι το ίδιο ψεύτικα φαντάζουν και τα δύο. Με άλλα λόγια «κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις», όπως περιγράφεται στο ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον».

 Η αρετή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας


"Ο ποιητής της αξιοπρέπειας"
“Ο ποιητής της αξιοπρέπειας”

Στον αντίποδα της αλαζονείας ο ποιητής προτάσσει την αξιοπρέπεια. Πρόκειται για την αρετή που προκύπτει από την ειλικρινή αντιμετώπιση των προβληματικών καταστάσεων. Με άλλα λόγια, είναι η κάθε στιγμή που κάποιος στέκεται αντιμέτωπος με τους φόβους του και επιλέγει τον τρόπο που θα τους αντιμετωπίσει ακόμα κι αν γίνει με ψυχικά επώδυνο τρόπο. Καλύτερο παράδειγμα αυτής της κοσμοθεωρίας του ποιητή, δε θα μπορούσε να είναι άλλο από τις «Θερμοπύλες»:

Τιμή σ’ εκείνους όπου στη ζωή των
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·

δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·

γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·

πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδόμενους.

Και περισσότερη τιμή τους πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.

 Συμπέρασμα


Ανακεφαλαιώνοντας, το σημαντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα της καβαφικής ποίησης είναι ότι  δεν πρόκειται για μια ευφρόσυνη αναπαράσταση της ζωής. Αντιθέτως, ο ποιητής στέκεται με στωικότητα και ειρωνεία μπροστά στην ανθρώπινη φύση και αποκαλύπτει τις αδυναμίες της. Με αυτό τον πανέξυπνο τρόπο, ο αναγνώστης του Καβάφη έρχεται αντιμέτωπος με κάποια μελανά σημεία της ύπαρξής του κι έτσι έχει τη δυνατότητα να αναζητήσει ο ίδιος τη λύση τους, στο βαθμό που αντέχει να έρθει αντιμέτωπος με τους ‘‘δαίμονές του’’- «όσο μπορείς», όπως λέει και ο Καβάφης στο ομότιτλο ποίημά του.

 

 Βιβλιογραφία


  1. Ε. Π. Παπανούτσος, «O διδακτικός Καβάφης», στο: Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός, εκδ. Ίκαρος, 1955
  2. Κ. Π. Καβάφης, ‘Απαντα, εκδ. Parsec
  3. Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Πατάκη, λήμμα Κ. Π. Καβάφης
  4. Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 18η ανατύπωση, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2010, σελ.: 227-235

 

 

 

Προηγούμενο άρθρο“Τα κύματα” στο Σύγχρονο θέατρο
Επόμενο άρθρο“Τα παιδιά που βλέπουν τα τρένα…να πετούν” στο τρένο στο Ρούφ