Το «Nomadland» της Κλόι Ζάο, την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, οδεύει με παράσημο πλειάδα διθυράμβων, δεκάδων φεστιβαλικών διακρίσεων και καθολικής αναγνώρισης ως το (μάλλον) αδιαμφισβήτητο φαβορί των φετινών 93ων Oscar. Σε μια χρονιά την οποία είναι αδόκιμο να χαρακτηρίσουμε «κινηματογραφική» ένεκα των κλειστών αιθουσών, το φιλμ της Κλόι Ζάο, με την ανθρωποκεντρική του ματιά, την (έμμεση) πολιτική του διάσταση και το ειδικό βάρος που του προσδίδει η ερμηνεία της Φράνσις ΜακΝτόρμαντ, είναι το «κινηματογραφικό» αυτό γεγονός που μας ωθεί εκ νέου να στρέψουμε την ματιά μας στην τέχνη του σινεμά ακόμα και μέσα στην Πανδημία, ακόμα και όταν οι συγκυρίες μοιάζουν αντικειμενικά δυσχερείς. Και αυτό από μόνο του δεν είναι λίγο.
Πόλεις φαντάσματα, άνθρωποι που φεύγουν
Μετά το οικονομικό κραχ του 2008 το αμερικάνικο success story και ο κοινωνικός ιστός των Η.Π.Α δέχονται ένα δομικό χτύπημα. Στο μέσο αυτής της κρίσης τοποθετεί η Κλόι Ζάο την ιστορία του «Nomadland». Η Φερν της Φράνσις ΜακΝτόρμαντ, μια μεσόκοπη γυναίκα γύρω στα εξήντα ζει σε μια από αυτές τις πόλεις της αμερικάνικης ενδοχώρας που μετατρέπονται σε «πόλεις-φαντάσματα». Όπως πληροφορούμαστε από την εισαγωγική σεκάνς η κωμόπολη Empire το 2011 «διαγράφεται» από τον χάρτη. Ακόμα και ο Ταχυδρομικός Κώδικας της πόλης παύει να ισχύει. Τι γίνεται, όμως, με τους ανθρώπους που έζησαν, δούλεψαν, δημιούργησαν οικογένειες μνήμες, βιώματα και σχέσεις σε αυτά τα μέρη;
Η Φερν, όπως και εκατοντάδες άλλοι απόκληροι του συστήματος, μεταμορφώνονται σε νομάδες. Οχυρώνονται στα τροχόσπιτα τους, μετακινούνται σε αναζήτηση δουλειάς ή άλλων οικονομικών ευκαιριών και δημιουργούν μικρές κοινότητες με αυτοτελείς κανόνες, κώδικες επικοινωνίας και συνήθειες. Αναζητητές μιας διεξόδου, μιας σποραδικής λύτρωσης ή ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής και συλλογικής οργάνωσης, οι σύγχρονοι «νομάδες» έρχονται αντιμέτωποι με τα δικά τους προσωπικά δράματα, ακολουθώντας ταυτόχρονα τα ιστορικά χνάρια του τόπου και του χώρου που τους φιλοξενεί.
Ξανακερδίζοντας τον ξεχασμένο… χώρο
Η Κλόι Ζάο («The Riders») έχει αποδείξει την δυναμική της να χαρτογραφεί το αχανές τοπίο της αμερικάνικης δύσης και μαζί τους ανθρώπους της. Το «Nomadland» δομείται εξάλλου πάνω στην υπαρξιακή «σύνθεση» του ανθρώπου με τον τόπο, το περιβάλλον, την φύση, τον «κόσμο» που τον φιλοξενεί. Κάπως έτσι η Ζάο φιλοτεχνεί τα ανθρώπινα πορτρέτα των νομάδων της ως αναζητητές μιας επανοικειοποίησης με τον τόπο τους. Οι πόλεις τους ερήμωσαν, οι δουλείες τους χάθηκαν, όμως η Γη εξακολουθεί να τους ανήκει. Και μέσα σε αυτή την «αιώνια» αίσθηση συνέχειας (βλ. τις έντονες αναφορές στα αρχέγονα πετρώματα) οι σύγχρονοι πιονέροι αποδομούν την αστική κανονικότητα, δημιουργώντας μια νέα δική τους.
Όμως, το «Nomadland» δεν αποσκοπεί στην κινηματογραφική «σύσταση» μιας νέας «Γης της Επαγγελίας». Η ματιά της Ζάο στους καθημερινούς ήρωες της και στις ανθρώπινες ιστορίες τους, μπορεί να είναι ευαίσθητη και «ζεστή» δεν είναι όμως ούτε ηρωική, ούτε ρομαντική, ούτε εξιδανικευμένη. Η τραχύτητα του ζην είναι ακόμα εδώ. Οι ψυχροί βιομηχανικοί διάδρομοι του εργοστασίου της Amazon παραμένουν εξίσου τρομακτικοί. Και ακόμα περισσότερο τρομακτικά αναγκαίοι για την επιβίωση. Τα οικογενειακά τραύματα και τα «παιχνίδια» της μνήμης δεν εξαλείφονται ούτε παραγράφονται. Ο ίδιος ο θάνατος και η φθορά καραδοκούν παντού και πάντα.
Το Nomadland είναι η Φράνσις ΜακΝτόρμαντ
Αυτή η δομική αντίφαση μεταξύ της «διαφυγής» και της «επανάστασης» από την μία, και της αναπόφευκτης σύγκρουσης με μια πραγματικότητα που δεν έπαψε ποτέ να είναι σκληρή και άδικη από την άλλη, οπτικοποιείται μοναδικά μέσα στην ματιά, την κίνηση, τις εκφράσεις, τις λεκτικές επιλογές της υπέροχης Φράνσις ΜακΝτόρμαντ. Κάθε φορά που το σενάριο του «Nomadland» χάνει την λειτουργικότητα του, μια κίνηση, ένα νεύμα, μια αντίδραση της ΜακΝτόρμαντ έρχεται να δώσει ζωή και νόημα στο φιλμ.
Η Φερν της ΜακΝτόρμαντ κατορθώνει να γίνει το δικό μας βλέμμα στην ιστορία της ταινίας. Κάποιες φορές διστακτική, ευάλωτη, άπειρη και αδαής σε σχέση με τον νομαδικό τρόπο ζωής. Κάποιες άλλες στιβαρή, γεμάτη χιούμορ, ζωντάνια. Στιγμές που το τραχύ παρουσιαστικό της δίνει την θέση του σε μια καλά κρυμμένη παιδικότητα. Και κάποιες άλλες στιγμές όπου το βάρος του παρελθόντος «ξυπνά» συνθέτοντας μια ηρωίδα που αδυνατεί να στεριώσει, να συμβιώσει, να «καταλήξει» κάπου την περιπλάνηση της.
Το «Nomadland» είναι η Φερν και η Φερν είναι το «Nomadland». Διότι, καλώς ή κακώς, το εύρημα μιας ρεαλιστικής, doc-fiction απεικόνισης της σύγχρονης ζωής των Αμερικανών νομάδων έχει στενά όρια ενδιαφέροντος και δραματουργικού πεδίου. Το «ξεχωριστό», όμως, υποκείμενο πάνω στο οποίο φιλοτεχνούνται σιωπηλά όλες οι συγκρούσεις τις οποίες μεθοδικά και διακριτικά αφηγείται η Ζάο, είναι και η Φερν της ΜακΝτόρμαντ. Το «σήμα-κατατεθέν» της ταινίας. Το συστατικό εκείνο, δηλαδή, που καθιστά το «Nomadland» μια πραγματικά καλή ταινία.
Ο Μάλικ, η ποίηση και η (απούσα) πολιτική ματιά
Από την άλλη δεν μπορεί κανείς αποφύγει την «λούπα» κάποιων σκέψεων-συγκρίσεων που εκ των πραγμάτων αδικούν την απόπειρα της Ζάο, αλλά δεν παύουν να είναι υπαρκτές. Ιδιαιτέρως από την στιγμή που το «Nomadland» μοιάζει με σπορά διάφορων κινηματογραφικών παραδόσεων και ειδών.
Για παράδειγμα, ενώ το φιλμ αισθητικά και θεματικά προσεγγίζει την «κατά Terrence Mallick» γραφή, το «Nomadland» δεν διαθέτει, όσο κι αν προσπαθεί μέσα από την φωτογραφία και την μουσική, τίποτα από το ποιητικό, υπαρξιστικό βλέμμα του πρότερου Mallick. Και συχνά η ποίηση των εικόνων και των λέξεων είναι η ζωτική πηγή που μπορεί να απογειώσει μια ταινία. Κοινώς, το πρόβλημα δεν είναι η σύγκριση με τον Mallick, όσο η πιο safe και τυποποιημένη γραφή της Ζάο. Αντίστοιχα ο «ρεαλισμός» στην απεικόνιση των κοινωνικών συνθηκών, εστιάζει μεν αποδοτικά στην «ανθρωπιστική» πτυχή, αλλά βάζει σε δεύτερη μοίρα την πολιτική διάσταση που θα έπρεπε να δρα καταλυτικά στα ανθρώπινα δράματα που πραγματεύεται η συγκεκριμένη ιστορία.
Οι παραπάνω αναφορές, προφανώς, δεν υπάγονται σε ένα πνεύμα ελιτίστικου συγκριτισμού, όσο σε μια απόπειρα ψύχραιμης αποτίμησης της ταινίας. Αναγκαίας, κατά την γνώμη του γράφοντος, έτσι ώστε η θέαση του «Nomadland» να αποτελέσει μια πυξίδα κινηματογραφικής διεύρυνσης αισθητικών ρευμάτων και αναφορών που συνδέονται άμεσα με την αξιολογότατη απόπειρα της Ζάο.
Επίκαιρη και άχρονη
Βάζοντας τις παραπάνω σκέψεις σε μια σειρά: Το «Nomadland» είναι πράγματι μια από τις σημαντικότερες ταινίες της χρονιάς. Ταινία σύγχρονη και ταυτόχρονα ταινία που μπορεί να διαρκέσει στον χρόνο. Ταινία επίκαιρη, αλλά όχι «ευκαιριακή». Ταινία σημειολογικά συνδεδεμένη με την ιστορία και το κοινωνικό γίγνεσθαι της Αμερικής που και σε συμβολικό και σε ουσιαστικό επίπεδο έχει σημασία που αναγνωρίζεται σε μαζική κλίμακα. Ακόμα πιο συγκινητική είναι η αναγνώριση στο πρόσωπο της Φράνσις ΜακΝτόρμαντ. Αυτής της τόσο σπουδαίας ηθοποιού.
Πληροφορίες:
- Nomadland (2020).
- Σενάριο-Σκηνοθεσία: Κλόι Ζάο (βασισμένο στο βιβλίο της Jessica Bruder).
- Πρωταγωνιστούν: Frances McDormand, Gay DeForest, David Strathairn, Charlene Swankie.
- Μουσική: Ludovico Einaudi.
- Διεύθυνση Φωτογραφίας: Joshua James Richards.
- Διάρκεια: 107 λεπτά.
- imdb.com
