Νουάρ αναζητήσεις: η άνθηση της αστυνομικής λογοτεχνίας σε μια «μαύρη» εποχή;
H ελληνική μεταπολιτευτική λογοτεχνία, με έμφαση από τη δεκαετία του 1990 και εξής, σημαδεύεται από μια δίχως προηγούμενο εκδοτική έκρηξη του αστυνομικού μυθιστορήματος. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το τελευταίο αστυνομικό μυθιστόρημα του Πέτρου Μάρκαρη, Offshore (2016) (εκδ. Γαβριηλίδης), το οποίο χαρτογραφεί μία δυστοπική Ελλάδα μετά τον ορυμαγδό της κρίσης και βρίσκεται σταθερά στη λίστα των ευπώλητων, ενώ το προηγούμενο έτος (2015) γιορτάστηκε από τον εκδοτικό οίκο Μεταίχμιο ως «έτος noir», με την έκδοση πλήθους νέων και την επανέκδοση κλασικών αστυνομικών μυθιστορημάτων. Παρότι μέχρι πρότινος λογιζόταν ένα υποδεέστερο λογοτεχνικό είδος και ευτελές ανάγνωσμα, η «νομιμότητα» του είναι πλέον αναγνωρισμένη και το αστυνομικό μυθιστόρημα έχει πλέον κατοχυρώσει ένα πιστό αναγνωστικό κοινό. Πρόκειται για το βασικό μυθιστορηματικό είδος που χρησιμοποιείται από τους σύγχρονους συγγραφείς ως μέσο άρθρωσης κοινωνικό-πολιτικής κριτικής—ειδικά κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης και του έκνομου καθεστώτος που τη συνοδεύει.
Η “Τριλογία της Κρίσεως” του Πέτρου Μάρκαρη—Ληξιπρόθεσμα δάνεια (2010), Περαίωση (2011), Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία (2012) και το υστερόγραφο Τίτλοι τέλους. Ο επίλογος (2014) (εκδ. Γαβριηλίδης)—με πρωταγωνιστή τον εκκεντρικό αστυνόμο Κώστα Χαρίτο, σατιρίζει και αναδεικνύει με καυστικό και δραστικό τρόπο τις παθογένειες της Ελλάδας του σήμερα. Τα μέρη της τριλογίας θεματοποιούν δολοφονίες τραπεζιτών, φοροφυγάδων αλλά και φόνους εκπροσώπων της γενιάς του Πολυτεχνείου, καλύπτοντας έτσι το φάσμα της πολιτικής και οικονομικής διαφθοράς που προικοδότησε η μεταπολίτευση. Εύλογα προκύπτει το ερώτημα του κατά πόσο το έργο του Μάρκαρη δύναται να σφυγμομετρήσει ουσιαστικά και σε βάθος τη ζέουσα πραγματικότητα της κρίσης, δίχως να υποπέσει σε ηθικοδιδακτισμούς, στερεότυπα ή φωτογραφική αποτύπωση του παρόντος. Φαίνεται πως ο συγγραφέας συνήθως κατορθώνει να αποτυπώσει το απαιτούμενο ιστορικό υπόβαθρο και τις αιτιώδεις σχέσεις, καθώς και να δημιουργήσει σφαιρικούς χαρακτήρες, σκιαγραφώντας τα ψυχολογικά και κοινωνικά κίνητρα που πυροδοτούν τις πράξεις τους, δίχως να στοχεύει απαραίτητα στον εντοπισμό των ενόχων.
Η δε Μαρλένα Πολιτοπούλου μυείται στο είδος της αστυνομικής λογοτεχνίας με το Ο κύριος Μάριος μετάνιωσε αργά (εκδ. Λιβάνης, σήμερα εκδ. Μεταίχμιο). Βρίσκει μεγάλη κριτική και αναγνωστική ανταπόκριση με Τη μνήμη της Πολαρόιντ (2009) (εκδ. Μεταίχμιο), όπου συντάσσεται με τη χορεία σύγχρονων συγγραφέων, οι οποίοι ψηλαφίζουν τα νωπά ακόμη τραύματα του εμφυλιακού παρελθόντος και τις επιπτώσεις τους στο παρόν. Στο ίδιο πλαίσιο, ορμώμενη από την ιστορική συναυλία του Καζαντζίδη στο Μόναχο, στη Πηνελόπη των τρένων (2015) (εκδ. Μεταίχμιο) αναλαμβάνει να μας ξεναγήσει στον κόσμο των πολιτικών προσφύγων στη Γερμανία του 1960. Το ζήτημα της ζωντανής ιστορικής μνήμης, η διαπλοκή του προσωπικού με το συλλογικό, καθώς και οι παραλληλισμοί του παρελθόντος με το τώρα της κρίσης είναι σταθερά μοτίβα στο έργο της Πολιτοπούλου.
Αξιόλογος ομότεχνος των παραπάνω είναι και ο Φίλιππος Φιλίππου—Αντίο Θεσσαλονίκη (1999) (εκδ. Πόλις), Κύκλος θανάτου (2007) (εκδ. Πύλη), αμόγελο της Τζοκόντας, (εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη) κ.α.—στα έργα του οποίου η εξιχνίαση του εγκλήματος είναι η αφορμή για να ξετυλιχθεί η ανθρωπογεωγραφία του αστικού τοπίου και να διατυπωθεί στιβαρός κοινωνικοπολιτικός σχολιασμός. Παράλληλα, νεότεροι συγγραφείς όπως ο Βασίλης Δανέλλης, του οποίου η πρώτη αστυνομική ιστορία κυκλοφόρησε στο ξεκίνημα της κρίσης—Ελληνικά εγκλήματα 3, 2009 (εκδ. Καστανιώτη)—αναδεικνύει το νουάρ πρόσωπο της Αθήνας εν φλοξί. Στο μυθιστόρημα του Μαύρη μπίρα, 2011 (εκδ. Καστανιώτη) χρησιμοποιεί ήρωες του κοινωνικού περιθωρίου για να αποτυπώσει την κρίση ταυτότητας (της πόλης και των ανθρώπων), ενώ επενδύει συχνά τις αφηγήσεις του με μεταμοντέρνας υφής προβληματισμούς για την κατασκευή της αλήθειας και του νοήματος—βλ. το Άνθρωπος στο τρένο, 2016 (εκδ. Καστανιώτη). Ταυτόχρονα, λογοτέχνες, όπως η Ιωάννα Μπουραζοπούλου καταπιάνονται με το ειδολογικά συγγενές φανταστικό μυθιστόρημα και διερευνούν τα όρια του είδους μπολιάζοντάς το με στοιχεία τρόμου και γοτθικού παραμυθιού καθώς και πολιτικά αλληγορικά σχόλια, η συγγραφέας μας δίνει καλοδουλεμένα κείμενα, όπως Ο δράκος της Πρέσπας Ι – Η Κοιλάδα της Λάσπης (2014) και Η ενοχή της αθωότητας (2011) (εκδ. Καστανιώτη).
Εντούτοις, ας υπογραμμιστεί πως η δυναμική της αστυνομικής λογοτεχνίας δεν είναι μια αμιγώς ελληνική τάση. Το παγκόσμιο εκδοτικό φαινόμενο του σκανδιναβικού νουάρ, που από το 2000 και εξής αιχμαλωτίζει τους αναγνώστες, ασκώντας δριμεία κριτική στα ερεβώδη μυστικά της σουηδικής κοινωνικής και πολιτικής σκηνής—βλ. τα μυθιστορήματα του Δανού Peter Høeg και των Σουηδών Henning Mankell και Stieg Larsson—είναι μόνο ένα παράδειγμα της δημοφιλίας του είδους σε διεθνές επίπεδο.
Προκύπτει, λοιπόν, πως έντονος είναι κοινωνικός ρόλος και στόχευση του ετερόκλητου έργου των επιγόνων του Γιάννη Μαρή—εισηγητή της αστυνομικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1950, του οποίου το έργο, αν και παρέμεινε άγνωστο στο ευρύ κοινό μέχρι πρότινος, τα τελευταία χρόνια χαίρει ιδιαίτερα ευνοϊκής αποδοχής. Πιο συγκεκριμένα, η αστυνομική λογοτεχνία (και ειδικά αυτή που αισθητοποιεί το ζοφερό παρόν της κρίσης) σηματοδοτεί μια σαφή μετατόπιση προς την έκφραση συλλογικών προβληματισμών στη σφαίρα του πολιτικού, μια τάση, η οποία «ως στροφή στο συλλογικό» έχει χαρακτηριστεί ως ίδιον της ύστερης μεταπολιτευτικής πεζογραφικής παραγωγής από τον Βαγγέλη Χατζηβασιλείου.[i] Η ερμηνεία πίσω από την εν λόγω στροφή (τουλάχιστον στο αστυνομικό μυθιστόρημα) ενδεχομένως να έγκειται στην ανάγκη να καλυφθεί το ιδεολογικό κενό που δημιουργήθηκε κατά τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης από την επικράτηση μιας από-πολιτικοποιημένης, εν πολλοίς ατομοκεντρικής λογοτεχνίας.[ii] Εύλογα, το χάσμα αυτό εντάθηκε με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, η οποία όξυνε την ανάγκη για πολιτική υπευθυνότητα, αλληλεγγύη, συλλογική δράση και εντοπισμό των κακώς κειμένων που μαστίζουν τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία.
Συνακόλουθα, οι εξελίξεις αυτές καθορίζουν τη διαμόρφωση του είδους. Το μοναχικό υποκείμενο που υποκινείται από εσωτερικά ή ανεξιχνίαστα κίνητρα υποχωρεί μπροστά στο έγκλημα ως απότοκο των ελληνικών κοινωνικό-πολιτικών αγκυλώσεων: από τον ρατσισμό και τη μεταναστευτική κρίση, στον νεοπλουτισμό και την παραοικονομία, ακόμη και στα μετεμφυλιακά ραδιενεργά κατάλοιπα της «εθνικοφροσύνης». Η αξία της στροφής προς στο συλλογικό είναι αναντίρρητη. Εντούτοις, η λογοτεχνική βαρύτητα και η αποτελεσματικότητα του αστυνομικού μυθιστορήματος (ιδιαίτερα αυτού που ακτινογραφεί την τρέχουσα κρίση), καθορίζονται από την ικανότητά του γράφοντος να αξιολογεί κριτικά και νηφάλια την συνθετότητα του παρόντος. Ακόμη περισσότερο, από την δυνατότητά του να παρεμβαίνει κοινωνικά, αναδεικνύοντας μέσα από τις ειδολογικές συμβάσεις, νέους τρόπους συλλογικοποίησης και σύλληψης της πολιτικής δράσης.
[i] Βλ. Τις σχετικές του παρατηρήσεις στο http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=829272
[ii] Για την «απολιτικοποίηση» της λογοτεχνίας από την μεταπολίτευση και μετά δες Natasha Lemos & Eleni Yannakakis (επιμ.), Critical Times, Critical Thoughts: Contemporary Greek Writers Discuss Facts and Fiction, Newcastle, Cambridge Scholars Publishing, 2015, σελ. 13. και Peter Mackridge and Eleni Yiannakakis (επιμ.), Contemporary Greek fiction in a united Europe : from local history to the global individual, Oxford: European Humanities Research Centre, University of Oxford, 2004, σελ.14-15.
