Παίζουν: Rokuro Gensho Umewaka, Yoshimasa Kanze, Norishige Yamamoto, Norihide Yamamoto, κ.ά.
Σκηνοθεσία: Μιχαήλ Μαρμαρινός, σε συνεργασία με τον Rokuro Gensho Umewaka
Υπόθεση: Στην –ονομαζόμενη και Νεκυομαντεία ή Νέκυια– ραψωδία λ, ο Οδυσσέας αφηγείται πώς, από νόστο για την πατρίδα του, και με την παρότρυνση της Κίρκης, επιχείρησε την κάθοδο στον Άδη προκειμένου να λάβει από τον μάντη Τειρεσία χρησμό για τον γυρισμό του στην Ιθάκη.
Κριτική της παράστασης Νέκυια, από το Θέατρο NO
Ομηρική τελετουργία στην Επιδαύρια γη
Μια συνάντηση κορυφής έλαβε χώρα στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών. Ο Έλληνας σκηνοθέτης Μιχαήλ Μαρμαρινός και ο σκηνοθέτης του ιαπωνικού ιστορικού θεάτρου NO, Γκένσο Ουμεουάκα συνένωσαν τις πολιτισμικές τους καταβολές και τις εικαστικές τους ανησυχίες έχοντας ως καμβά την «νεκρική» ραψωδία Νέκυια, την ραψωδία λ της Ομηρικής Οδύσσειας. Το έπος του Ομήρου στην εξαιρετική μετάφραση του Δ. Ν. Μαρωνίτη, όντας 2.500 χρόνων βρήκε το εικαστικό ομόλογό του στο περίπου χιλίων ετών θέατρο NO, παράγοντας ένα θεατρικό υβρίδιο που θα αφήσει το αποτύπωμά του στην θεατρική ιστορία.
Η σκηνή, στημένη στον εκπληκτικό χώρο του μεγάλου θεάτρου της Επιδαύρου, προσομοίαζε σε πολύ μεγάλο βαθμό το κλασικό σκηνικό στήσιμο της παράδοσης του ιαπωνικού θεάτρου. Δύο μεγάλοι διάδρομοι οδηγούσαν στην τετράγωνη, ελαχίστως υπερυψωμένη, πλατφόρμα στη μέση της σκηνής στην οποία λάμβανε χώρα το σύνολο της δράσης. Η πλατφόρμα καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης, άλλαξε πολλές μορφές αφού ακολουθούσε με απόλυτη σκηνική συμβολική πιστότητα τα σημαινόμενα τόσο του κειμένου, όσο και της κίνησης των ηθοποιών, ενώ μεταμορφώθηκε από το νησί της Κίρκης στο καράβι του Οδυσσέα και από καράβι στην γη του Άδη μέσα σε καθεστώς απόλυτης σκηνικής ακινησίας. Το θέατρο NO, γνωστό για τις συμβάσεις που χρησιμοποιεί σε όλα τα επίπεδα της σκηνικής πραγμάτωσης, κατάφερε να δημιουργήσει το πλαίσιο ύπαρξης της Ομηρικής ραψωδίας επαναπροσδιορίζοντας τους σκηνικούς όρους της.
Οι διάδρομοι όπως και η τετράγωνη εξέδρα, αποτελούν τα τρία μέρη της ίδιας σκηνικής σύνθεσης ενώ ταυτοχρόνως το καθένα επιτελεί τον δικό του σκοπό. Ανάμεσα στους δύο διαδρόμους υπήρχε και μια, τυπική για το συγκεκριμένο θέατρο, κατασκευή από μπαμπού η οποία καλύπτονταν, εν είδει θύρας από ένα πράσινο πανί· η θύρα αυτή θα υπηρετούσε στην συνέχεια την εικόνα της νεκρικής ακολουθίας στη γη του Άδη. Προφανώς δεν μπορούσε να παρουσιαστεί κάποιο πιστό αντίγραφο των σκηνικών του θεάτρου NO, αφού η ίδια η ατμόσφαιρα του θεάτρου της Επιδαύρου και οι κώδικες που ο χώρος επέβαλε, καθώς επίσης και το αποτύπωμα του Μιχαήλ Μαρμαρινού, μετέβαλαν σ’ ένα βαθμό την τυπική και παγιωμένη σκηνική πραγμάτωσή του, αναδεικνύοντας ένα υβρίδιο που άρμοζε στην συγκεκριμένη χωρική και καλλιτεχνική συνάντηση.
Η παράσταση παρουσιάστηκε στα ιαπωνικά υποτιτλισμένη στα ελληνικά και τα αγγλικά. Η ιαπωνική γλώσσα όμως που χρησιμοποιήθηκε δεν ήταν η καθομιλουμένη· ήταν μια γλώσσα που η φωνή των ηθοποιών και η ηχητική της σύνθεση την κατέτασσαν στον τόπο του φαντασιακού. Μπορούσε κανείς να δει μεγάλη συνάφεια ανάμεσα στον τρόπο που λέγεται ότι παρουσιάζονταν τα αρχαία δράματα και στην συγκεκριμένη μορφή απαγγελίας, αφού και οι δύο φαίνεται να υπάκουσαν στους κανόνες μιας μετρικής. Εκτός όμως από αυτή τη διάσταση, ο ήχος και η μουσικότητα της απαγγελίας έφερναν επί σκηνής και μια άλλη παράδοση, τη βυζαντινή. Οι στίχοι εκφέρονταν ως ψαλμοί, ενώ σε συνδυασμό με τις εικόνες που δημιουργούνταν μέσα στο στατικό σκηνικό, οι θεατές καλούνταν να συμμετέχουν στη μυθική τελετουργία που λάμβανε χώρα μπροστά στα μάτια τους.
Η γλώσσα, τα σκηνικά, οι κινήσεις και η στατικότητα των σωμάτων, προφανώς είναι μέρη μιας απόλυτης σχηματοποίησης, ενός ακραίου φορμαλισμού ο οποίος μέσω της εκλεπτυσμένης και αφαιρετικής αισθητικής του μπορεί να δημιουργήσει αισθητηριακά αλλά και συνειδητά το εννοιολογικό πλαίσιο υποδοχής των κειμενικών μεταφορών. Στο θέατρο NO τίποτα δεν παρουσιάζεται ρεαλιστικά· όλα είναι συμβάσεις, συμβάσεις με τις οποίες πρέπει να έχεις εξοικειωθεί σε ένα βαθμό για να τις κατανοήσεις επαρκώς. Σε αυτή την παράσταση όμως δεν παρουσιάστηκε τέτοιο πρόβλημα, πέραν μεμονωμένων κινήσεων οι οποίες ενείχαν στην πραγμάτωσή τους έναν κρυφό συμβολισμό, τα σημαινόμενα της σκηνικής πράξης υπήρξαν εντυπωσιακά αντιληπτά.
Οι κινήσεις των ηθοποιών αποκάλυπταν τις λέξεις, πολλές φορές ταυτίζοντας μια λέξη ή μια κατάσταση με μία και μόνο κίνηση. Τα χέρια των ηθοποιών υπήρξαν σημείο αναφοράς αφού οι αισθητικοί κώδικες που έφερε η κάθε κίνηση αλλά και το κάθε «κίνημα», καθιστούσαν τη χειρονομία ένα αυτόνομο σημαίνον που διαλεκτικά τοποθετούνταν στο γενικότερο παραστασιακό σύμπαν. Η δυτική αισθητική φαίνεται να μην εισέβαλε καθόλου στη σκηνή, αφού από το στήσιμο των σωμάτων και την δημιουργία εικόνων μέχρι το νωχελικό σύρσιμο των ποδιών στους γυαλισμένους διαδρόμους έκαναν την παράσταση να ταλαντεύεται ανάμεσα στον Ομηρικό μύθο και στην, υβριδική πολιτισμικά, τελετουργία.
Τα δραματικά πρόσωπα της ραψωδίας φαίνεται να μην ήρθαν σε αντιπαραβολή με τις κλασικές φιγούρες του θεάτρου NO. Η απογοητευμένη ερωμένη που βιώνει τον αποχωρισμό αλλά και η θλιμμένη μάνα, τυπικές φιγούρες στο θέατρο NO, βρήκαν αντίκρισμα στην μυθική και «καλλιπλόκαμη» μάγισσα Κίρκη καθώς και στη νεκρή μάνα του Οδυσσέα. Οι δύο αυτές φιγούρες, φορώντας μάσκες προσδιοριστικές της γυναικείας τους φύσης, πέραν της εξυπηρέτησης του κειμένου μέσω της γλωσσικής τους απαγγελίας, επιδόθηκαν σε δύο εντυπωσιακούς χορούς. Μέσα στα προσδιορισμένα πλαίσια των σκηνικών λοιπόν, οι γυναίκες χρησιμοποίησαν το σώμα τους με τρόπο που ο ολολυγμός τους κατέκλυσε όλο το θέατρο. Ένας θρήνος που δεν ακούστηκε, αλλά βιώθηκε, αφού όπως οι ήρωες του θεάτρου NO έτσι και οι ήρωες της συγκεκριμένης ραψωδίας έχουν διανύσει την απόσταση που χωρίζει την ζωή από την μυθική υπόσταση του θανάτου. Έτσι ακόμα και οι προσεγγιστικές κινήσεις μεταξύ των ηθοποιών ποτέ δεν βρήκαν το άγγιγμα, ο Οδυσσέας, στην 11η ραψωδία, δεν μπόρεσε να αγγίξει την φιγούρα της νεκρής μητέρας του, όπως και οι ηθοποιοί σε όλη τη διάρκεια της παράστασης δεν άγγιξαν ο ένας τον άλλον. Η ζωή των δραματικών προσώπων δεν υφίσταται, παρουσιάζονται μόνο ως φιγούρες που κουβαλούν λόγο, ως σπαράγματα ενός παρελθόντος.
Η μουσική συντέθηκε μέσω ενός αυλού και τεσσάρων τυμπάνων, αλλά κατά κύριο λόγο η μελωδικότητα απέρρεε μέσα από την εξαιρετικά τοποθετημένη απαγγελία. Ο αυλός έπαιζε ένα μουσικό θέμα το οποίο ακολουθούσε όλες τις φάσεις της παράστασης ενώ τα τύμπανα πολλές φορές συνδυαζόμενα με το χτύπημα των ποδιών των ηθοποιών δημιουργούσαν μια ατμόσφαιρα ιαχής. Τα μεταγλωσσικά σημεία συνδυαζόμενα με τα μουσικά θέματα των πέντε μουσικών που βρίσκονταν επί σκηνής, πολλές φορές δημιουργούσαν μια ιδιάζουσα πολυφωνία εφαπτόμενη στην νεκρώσιμη ατμόσφαιρα του κειμένου και των υπόλοιπων σκηνικών συμβάσεων. Ακόμη, βέβαια, και τα μονοφωνικά μεταγλωσσικά σημεία ηχούσαν ως μια εκ βαθέων επίκληση στους θεούς και στους νεκρούς ενώ οι μάσκες των κύριων προσώπων, μας εμπόδιζαν να δούμε το στόμα τους, δηλαδή το όργανο παραγωγής του ήχου, γεγονός το οποίο συνέτεινε στο περιγραφόμενο κλίμα.
Τα σκηνικά αντικείμενα τοποθετημένα στην κύρια εξέδρα ήταν λιτά και λειτουργικά. Ένα βήμα επέτρεπε στους πρωταγωνιστές να κάνουν σαφή την κυριαρχία τους στη σκηνή καθώς και να εκθέσουν λόγους παρασύροντας και τα υπόλοιπα δραματικά πρόσωπα. Στο μπροστινό μέρος της εξέδρας υπήρχε μια κατασκευή που εν είδει βωμού αναπαριστούσε με το κόκκινο χρώμα της, την θυσία του Οδυσσέα προς τους νεκρούς. Οι συγκεκριμένες σκηνικές αναπαραστάσεις, ενδεχομένως, δεν αποτελούν πάγιες εικόνες του θεάτρου NO, το οποίο δεν στηρίζεται στην λειτουργική αναπαράσταση αλλά στην παραστασιοποίηση της σύμβασης. Το μόνο σκηνικό αντικείμενο που κυριαρχεί στις παραστάσεις του NO, είναι η ζωγραφιά ενός πεύκου (καγκάμι-ίτα), δηλαδή ένας δείκτης αντικειμένου ο οποίος φαίνεται να μην χρειάστηκε στο γεμάτο πεύκα θέατρο της Επιδαύρου.
Τα κοστούμια, παραδοσιακά του συγκεκριμένου θεάτρου έδιναν στην κίνηση των ηθοποιών την πλαστικότητα που επιζητούσαν. Καθώς σε μεγάλο βαθμό οι κινήσεις δεν ενέχουν υπερβολικές διακυμάνσεις, τα κοστούμια είχαν το κατάλληλο μέγεθος δίνοντας έμφαση στην κίνηση των χεριών των ηθοποιών. Υπήρξε βέβαια, και η απαραίτητη ταξινόμηση ανάμεσα στο ντύσιμο των πρωταγωνιστών και των κατά κύριο λόγο ομοιογενών ασπροφορεμένων και μαυροντυμένων ηθοποιών του χορού και μουσικών αντίστοιχα. Ωστόσο ο χορός είχε ένα στοιχείο το οποίο, ενδεχομένως, να αποτελεί ένδειξη της άλλης παρουσιαζόμενης παράδοσης, της παράδοσης της μέσης ανατολής. Λευκές μαντήλες φορεμένες στα κεφάλια των ηθοποιών καταδείκνυαν μια διαφορετική, από τα δεδομένα του θεάτρου NO, προσέγγιση της ενδυμασίας και των σημαινομένων που αυτή φέρει. Ο φωτισμός υπήρξε συνεπέστατος όσον αφορά στις σκηνικές επιτελέσεις καθώς, όντας εξαιρετικά προσεγμένος, κατάφερε να δημιουργήσει εικόνες που μέσα στο σκηνικό κάδρο αποτέλεσαν διακριτές αισθητικές μονάδες, οι οποίες στα μάτια των θεατών αποτυπώθηκαν ως σημεία υψηλής τέχνης. Το στήσιμο των ηθοποιών στην εξέδρα σε συνδυασμό με τον φωτισμό δημιουργούσε καλοστημένες και κατά κύριο λόγο στατικές φιγούρες, ως σκιές, στον χώρο πλάι της εξέδρας. Οι σκιές όντας ενδεικτικές του κάτω κόσμου, υπήρχαν τόσο επί σκηνής ως χορός όσο και εκτός ως αμίλητες προεκτάσεις.
Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός και ο Γκένσο Ουμεουάκα κατάφεραν να δημιουργήσουν έναν κόσμο διαπολιτισμικά αντιληπτό, έναν κόσμο που η παράδοση της ελληνικής και ιαπωνικής ανατολής θα συναντηθεί και θα παράξει ένα σημείο αναφοράς, μια παράσταση παρακαταθήκη για το μέλλον. Ο Μαρμαρινός κατάφερε να διανοίξει τα σύνορα της ελληνικής θεατρικής πραγματικότητας και εν τέλει να κάνει το ελληνικό, κατά κύριο λόγο, κοινό της Επιδαύρου να αντιδράσει με ένα διθυραμβικό χειροκρότημα.
Πληροφορίες της παράστασης Νέκυια, από το Θέατρο NO
Συντελεστές
- Μετάφραση: Δ.Ν. Μαρωνίτης
- Κείμενα στα ιαπωνικά: Kenichi Kasai
- Σκηνοθεσία – Δραματουργική επεξεργασία: Μιχαήλ Μαρμαρινός σε συνεργασία με τον Rokuro Gensho Umewaka
- Σκηνικά: Εύα Μανιδάκη
- Οργάνωση παραγωγής: Ρένα Ανδρεαδάκη
- Διεύθυνση σκηνής: Masaharu Tabikawa
- Ηθοποιοί: Rokuro Gensho Umewaka, Yoshimasa Kanze, Norishige Yamamoto, Norihide Yamamoto, Seigo Mikuriya, Masamichi Yamazaki, Yasuharu Odagiri, Naotaka Kakuto, Takayuki Matsuyama, Kohei Kawaguchi, Motonori Umewaka, Masaki Umano, Kengo Tanimoto, Yuichiro Umawaka, Moe Nishio
- Μουσικοί: Manabu Takeichi, Genjiro Okura, Tatsushi Narita, Hirotada Kamei, Mitsunori Maekawa
- Εκτέλεση παραγωγής: Tomoko Nishio
- Παραγωγός: Hisashi Itoh
- Παραγωγή/ Συμπαραγωγή: Ελληνικό Φεστιβάλ, Dance West Inc
- Φωτογραφίες: Εύη Φυλακτού
- Ημέρες και ώρες παραστάσεων: 24 & 25 Ιουλίου, 21.00
- Τιμές εισιτηρίων: VIP: 40€, 32€ (ομαδικό), Ζώνη Α: 30€, 24€ (ομαδικό), Ζώνη Β: 20€, 16€ (ομαδικό), Άνω Διάζωμα: 15€, 12€ (ομαδικό), Φοιτητικό: 15€, 10€, Άνεργοι, ΑΜΕΑ: 5€
Πληροφορίες θεάτρου
- Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
- Site Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου
