Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών ή αλλιώς η Χούντα αποτέλεσε μια περίοδο της Ελληνικής Ιστορίας , που άλλαξε ριζικά τα δεδομένα τόσο σε πολιτικό όσο και σε πολιτιστικό επίπεδο. Η επταετής κατάλυση της Δημοκρατίας και ο πολιτικός «αποκλεισμός» που επέβαλε η Χούντα στον κόσμο πυροδότησε την δημιουργία ενός δυνατού αντιστασιακού μουσικού «μετώπου». Το «μέτωπο» αυτό, αναθεμάτιζε τους Χουντικούς και το καθεστώς τους και προέβαλε το αληθινό και σκληρό πρόσωπο του καθεστώτος.
Η λογοκρισία, η φυλάκιση, ο βασανισμός και η εξορία αποτελούν κάποιες από τις απαντήσεις των τελευταίων στο αντιστασιακό αυτό μουσικό κίνημα. Εκτός από τη μουσική όμως, η Χούντα λογόκρινε το Θέατρο, το Σινεμά, αλλά και τα βιβλία. Μερικοί από τους συγγραφείς που θεωρήθηκαν απαγορευμένοι ήταν οι Γιάννης Ρίτσος, Τόμας Μαν, Χόρχε Αμάντο, Αμπέρ Καμύ, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Ζαν Πωλ Σαρτρ. Ακόμη, θεωρήθηκε και το έργο του Δ. Σολωμού «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» καθώς και οι Κώστα Βάρναλης, Ηλία Ερεμπουργκ, Σολόχωφ, Τζώρτζ Φίνλεϊ και Έλιοτ.
Η Λογοκρισία
Η λογοκρισία δεν ήταν «σπορ» που εφηύρε η Δικτατορία. Υπήρχε ως ενεργό μέσο της πολιτικής από της από την εποχή του Μεταξά, τον ‘Β Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εμφύλιο και τη μετεμφυλιακή Δεξιά και αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά την επταετία. Χωρισμένη σε προληπτική και κατασταλτική, δρούσε κυνηγώντας λέξεις και νοήματα σε τραγούδια, κείμενα και ποιήματα. Στο στόχαστρο της λογοκρισίας βρέθηκε για μια ακόμη φορά το ρεμπέτικο τραγούδι, καθώς τα «χασικλίδικα» πρότυπα θα διέφθειραν και θα παρουσίαζαν κάτι εντελώς αντίθετο με τα καθωσπρέπει «μοντέλα» της εποχής.
Η ίδια δικαιολογία χρησιμοποιήθηκε και για τη ξένη Rock N’ Roll μουσική με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη διάλυση της συναυλίας των Rolling Stones στην Αθήνα στο πρώτο μισάωρο επειδή μοιράστηκαν στον κόσμο κόκκινα γαρύφαλλα από το συγκρότημα. Η κίνηση αυτή θεωρήθηκε κομμουνιστική και επαναστατική, η συναυλία έληξε άδοξα και με επεισόδια ως επακόλουθα.
Λύση στο ζήτημα αυτό αποτέλεσε η χρήση της αλληγορίας, παράγοντας κλειδί για την κυκλοφορία πολλών αντιστασιακών έργων, τα οποία έφεραν πάνω τους μηνύματα κατά της Χούντας και του Φασισμού. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα τραγούδια «Αχ χελιδόνι μου» σε μουσική του Μάνου Λοΐζου και σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου, “Ο Δραγουμάνος του Βεζίρη” σε μουσική του Λουκιανού Κηλαηδόνη και στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου και φυσικά η θεατρική παράσταση «Το Μεγάλο μας Τσίρκο», έργο σταθμός στον αγώνα κατά της Δικτατορίας.
«Το Μεγάλο μας Τσίρκο» και ο Νίκος Ξυλούρης απέναντι στη Χούντα
«Το Μεγάλο μας Τσίρκο» έκανε πρεμιέρα στο θέατρο Αθήναιον στις 22 Ιουνίου του 1973. Γραμμένο από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη και παιγμένο από το θίασο Καρέζη – Καζάκου αποτέλεσε μια κωμικά μεταμφιεσμένη γροθιά στην καθεστηκυία τάξη. Τα αλληγορικά κείμενα σε συνδυασμό με τη μουσική επένδυση της παράστασης με στίχους του Ι. Καμπανέλλη, μουσική του Σ. Ξαρχάκου και τη μοναδική φωνή του Νίκου Ξυλούρη στην ερμηνεία, άφησαν το δικό τους στίγμα στην ελληνική μουσική.
Το “Μεγάλο μας Τσίρκο” ήταν ένα έργο με έντονο το πολιτικό στοιχείο μέσα του, που, αν και πέρασε από τη λογοκρισία, κατάφερε να γίνει σύμβολο κατά της χούντας. Τους βασικούς ρόλους ερμήνευσαν ο Κώστας Καζάκος, η Τζένη Καρέζη, ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, ο Νίκος Κούρος, ο Τίμος Περλέγκας και ο Χρήστος Καλαβρούζος.
Η παράσταση παιζόταν καθημερινά, με εκατοντάδες θεατές να την παρακολουθούν. Βέβαια, επειδή είχε θεωρηθεί αμφιλεγόμενο έργο, ανάμεσα στους θεατές υπήρχαν και αστυνομικοί. Οι τελευταίοι δεν βρίσκονταν εκεί για να απολαύσουν το έργο, αλλά ως απεσταλμένοι του καθεστώτος. Οι ηθοποιοί και οι συντελεστές της παράστασης έστελναν καθημερινά το δικό τους ηχηρό μήνυμα κάτω από το άγρυπνο βλέμμα φυσικά, της Χούντας.
Την ημέρα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, η Καρέζη, ο Καζάκος και ο Ξυλούρης ήταν στο πλευρό των φοιτητών. Πως θα μπορούσαν να μην είναι όμως, όταν το θέατρο Αθήναιον ήταν ακριβώς απέναντι από το Πολυτεχνείο. Τρεις μέρες μετά την εξέγερση, η Τζένη Καρέζη συνελήφθη.
Ο δίσκος «Το Μεγάλο μας Τσίρκο» με όλα τα τραγούδια της παράστασης και ακόμη ένα που προστέθηκε μετά την πτώση της Χούντας (το τραγούδι «Προσκύνημα», το οποίο γράφτηκε για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου) κυκλοφόρησε το 1974. Η φωνή του Νίκου Ξυλούρη δεν ήχησε όμως μόνο στο «Τσίρκο». Η παρουσία του ήταν ιδιαίτερα ενεργή σε όλον τον αγώνα και φωνή του έγινε σύμβολο κατά της Δικτατορίας.
Ο Νίκος Ξυλούρης έμεινε ενεργός ως καλλιτέχνης αλλά και ως πολίτης κατά τη διάρκεια της επταετούς Χούντας αλλά και στη Μεταπολίτευση. Έχει ερμηνεύσει το σπουδαίο έργο «Καπνισμένο Τσουκάλι» του Χρήστου Λεοντή – μελοποίηση ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου, γραμμένα κατά την εξορία του στη Λήμνο. Τον θυμόμαστε να τραγουδά «Τούτες τις μέρες ο άνεμος μας κυνηγά, γύρω σε κάθε βήμα το συρματόπλεγμα, γύρω στην καρδιά μας το συρματόπλεγμα, γύρω στην ελπίδα το συρματόπλεγμα… πολύ κρύο εφέτος…». «Αυτά τα κόκκινα σημάδια στους τοίχους, μπορεί να ‘ναι κι από αίμα. Όλο το κόκκινο στις μέρες μας είναι αίμα»…
Ο Μίκης Θεοδωράκης και η συμβολή του στον αγώνα
Ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν και είναι μια μοναδική προσωπικότητα της διεθνούς μουσικής σκηνής. Πάντοτε πολιτικοποιημένος, χρησιμοποιούσε το έργο του για να δηλώσει τα φρονήματά του, εκείνα που τον οδήγησαν στην εξορία και το βασανισμό.
Μετά το τέλος του ‘Β Παγκοσμίου Πολέμου ξέσπασε ο Εμφύλιος. Ο Θεοδωράκης λόγω των ιδεών και της συμμετοχής του στις μάχες των Αθηνών τον Δεκέμβρη του 1944 στο πλευρό του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ, καταδιώχθηκε από τις αστυνομικές αρχές. Τελικά συνελήφθη και στάλθηκε εξορία στην Ικαρία, για αρχή, και στη συνέχεια στο στρατόπεδο θανάτου. Κατά κόσμον, Μακρόνησο.
Την 21η Απριλίου του 1967 λόγω του αριστερού του παρελθόντος, κρίθηκε παράνομος και στις 23 του ίδιου μήνα απεύθυνε έκκληση για αντίσταση στη Δικτατορία. Ένα μήνα μετά ίδρυσε μαζί με άλλους την πρώτη αντιστασιακή οργάνωση κατά της Δικτατορίας, το ΠΑΜ και εκλέχθηκε πρόεδρός του. Εν τω μεταξύ με το υπ’ αριθμ’ 13 διάταγμα του στρατού, την 1η Ιουνίου 1967 απαγορεύθηκε «η αναπαραγωγή και εκτέλεση της μουσικής του συνθέτη Μίκη Θεοδωράκη (…) δεδομένου ότι η μουσική αυτή βρίσκεται εις την υπηρεσίαν του Κομμουνισμού».
Για πρώτη φορά (επί Χούντας) συνελήφθη τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Ακολούθησε η φυλάκισή του στη “διάσημη” οδό Μπουμπουλίνας, η απομόνωση, οι φυλακές Αβέρωφ, η μεγάλη απεργία πείνας, η νοσηλεία στο νοσοκομείο, η αποφυλάκιση και ο κατ’ οίκον περιορισμός, η εκτόπιση στη Ζάτουνα Αρκαδίας, με την οικογένειά του και τέλος το στρατόπεδο Ωρωπού. Εξ’ ου και οι στίχοι “Κι εσύ λαέ βασανισμένε, μην ξεχνάς τον Ωρωπό” Παρά τις κακουχίες και την ταλαιπωρία δε σταμάτησε ούτε στιγμή να συνθέτει. Πολλά από τα καινούργια έργα του κατόρθωσε να τα στείλει στο εξωτερικό, όπου ερμηνεύθηκαν από τη Μαρία Φαραντούρη και τη Μελίνα Μερκούρη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα έργου ήταν Τα τραγούδια του Αντρέα 1968, τα οποία τραγουδήθηκαν από τον ίδιο, τον Αντώνη Καλογιάννη και τη Μαρία Φαραντούρη, σε μουσική και στίχους Μίκη Θεοδωράκη.Το έργο αυτό ήταν αφιερωμένο στον αγωνιστή του αγώνα κατά της δικτατορίας Ανδρέα Λεντάκη. Τα γεγονότα που ανέφεραν οι στίχοι του Θεοδωράκη ήταν πραγματικά και κυρίως στα βασανιστήρια που υποβάλλονταν τόσο ο μουσικοσυνθέτης, όσο και σε εκείνα που είχε υποστεί ο ίδιος ο Ανδρέας Λεντάκης, στο κτήριο της Ασφάλειας της Μπουμπουλίνας. Ο Μ. Θεοδωράκης είχε βρεθεί σε κελί κοντά στους χώρους βασανισμού.
Στον Ωρωπό η κατάσταση της υγείας του επιδεινώθηκε επικίνδυνα. Στο εξωτερικό, όπου ήταν ιδιαίτερα αγαπητός, γινόντουσαν διαμαρτυρίες για την κατάστασή του. Μεγάλες προσωπικότητες δημιούργησαν επιτροπές για την απελευθέρωσή του. Τελικά υπό την πίεση αυτή αποφυλακίστηκε και πήγε στο Παρίσι τον Απρίλιο του 1970.
Στο εξωτερικό πραγματοποίησε περιοδείες σε όλο τον κόσμο με συναυλίες, συναντήσεις με αρχηγούς κρατών και σημαντικές προσωπικότητες. Έκανε δηλώσεις και υποστήριζε την πτώση της δικτατορίας και την επαναφορά της Δημοκρατίας στην Ελλάδα. Οι συναυλίες του γινόντουσαν βήμα διαμαρτυρίας και διεκδίκησης και για τους άλλους λαούς που αντιμετώπιζαν παρόμοια προβλήματα: Ισπανούς, Πορτογάλους, Τούρκους, Ιρανούς, Κούρδους, Παλαιστίνιους, Χιλιανούς.
Το 1974 με την πτώση της Χούντας στην Ελλάδα ο Θεοδωράκης επέστρεψε, όντας ενεργός στη σύνθεσή του όλον αυτόν τον καιρό. Έδωσε πολλές συναυλίες τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό μαζί με τη Μαρία Φαραντούρη . Συνέθεσε τραγούδια πάνω σε στίχους του Γιάννη Ρίτσου, του Μάνου Ελευθερίου, δικούς του (βιωματικούς κυρίως) και άλλων καλλιτεχνών. Τα τραγούδια αυτά ερμηνεύθηκαν από τη Μαρία Φαραντούρη, τη Μελίνα Μερκούρη, το Στέλιο Καζατζίδη, το Γρηγόρη Μπιθικώτση, το Γιώργο Νταλάρα, το Μάνο Κατράκη, τον Αντώνη Καλογιάννη, τη Μαρία Δημητριάδη και άλλους.
Ο καλλιτέχνης και αγωνιστής Μάνος Λοΐζος
Ο Μάνος Λοΐζος ήταν γνωστός για τις αριστερές πεποιθήσεις του. Στάθηκε στο πλευρό του Μίκη Θεοδωράκη ήδη από το 1962, πράγμα που αποτέλεσε αφορμή για την ίδρυση του Συλλόγου Φίλων Ελληνικής Μουσικής (ΣΦΕΜ). Στο σύλλογο αυτό ο Λοΐζος ήταν συνιδρυτής και αντιπρόεδρος. Από το σύλλογο αυτό πέρασαν ονόματα όπως ο Χρήστος Λεοντής, ο Γιάννης Μαρκόπουλος, ο Διονύσης Σαββόπουλος, η Μαρία Φαραντούρη, ο Νότης Μαυρουδής, ο Φώντας Λάδης, ο Μάνος Ελευθερίου και πολλοί άλλοι.
Ενώ στην Ελλάδα υπήρχε το δικτατορικό καθεστώς, ο Λοΐζος μπήκε πολλές φορές στο στόχαστρο των αρχών για τις αριστερές πολιτικές του πεποιθήσεις. Μετά το Νοέμβριο του 1973 και την εξέγερση του Πολυτεχνείου, ο ίδιος συνελήφθη και πέρασε 10 μέρες στα κρατητήρια. Σε αντίθεση με το γκροτέσκο που δημιούργησε η Χούντα, η μεταπολίτευση του με μεγάλες λαϊκές συναυλίες έμοιαζε και ήταν ένα μεγάλο πανηγύρι. Ο Λοΐζος συμμετείχε στις συναυλίες της εποχής και στο τέλος του ίδιου χρόνου το δίσκο «Τα Τραγούδια του Δρόμου». Στο δίσκο αυτό έβαλε όλα εκείνα τα τραγούδια του που είτε είχαν απαγορευτεί τα προηγούμενα χρόνια από τη Χούντα, είτε δεν τους είχε επιτραπεί η ηχογράφηση εξ’ αιτίας της λογοκρισίας. Κατά την τριετία 1974 – 1977 υπήρξε ένας από τους πρωταγωνιστές στο τραγούδι με πολιτικό περιεχόμενο.
Πολιτισμός και χούντα ή δικτατορία λοιπόν, δεν πάνε μαζί. Τα γεγονότα τα ίδια μας αποδεικνύουν πως όταν κάποιος προσπαθεί να περιορίσει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των άλλων ανθρώπων, εκείνοι με όπλο την τέχνη πάντα θα επαναστατούν. Ποτέ κανείς δεν κατάφερε να χειραγωγήσει τον Πολιτισμό, κι αυτό διότι ο Πολιτισμός είναι κάτι τόσο ρευστό και τόσο ελεύθερο, που αν προσπαθήσει κανείς να δει την ουσία στο βάθος του θα χαθεί. Η Χούντα στάθηκε στις λέξεις και πίστεψε πως περιορίζοντας την κυκλοφορία τραγουδιών χαράσσοντας δίσκους και βασανίζοντας ανθρώπους, θα μπορούσε να φιμώσει τον κόσμο. «Το στόμα ναι μπορεί να φιμωθεί, μα η ψυχή όχι. Ούτε ο Πολιτισμός. Γιατί ο Πολιτισμός είναι ψυχή, είναι ιστορία και πάνω απ’ όλα μνήμη».
