Το alter ego που δημιούργησε ο Jacques Tati, την δεκαετία του ’50, μπορεί να αντλεί την έμπνευση του από κλασικούς κωμικούς, όπως ο Charlie Chaplin και ο Buster Keaton, ωστόσο, καταφέρνει να αναδείξει ένα νέο, μοντέρνο είδος κωμωδίας ενώ έχει επηρεάσει πολλούς μεταγενέστερους σκηνοθέτες και ηθοποιούς…
Jacques Tati
Ο Jacques Tati ήταν Γάλλος σκηνοθέτης και κωμικός ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου. Αν και προοριζόταν να συνεχίσει την επιχείρηση του Ρώσου πατέρα του, o οποίος ήταν συντηρητής έργων τέχνης, το ταλέντο του στη μίμηση τον οδήγησε σε έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο. Πλέον, θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους του σύγχρονου κινηματογράφου.
O ήρωας
Με τα λόγια του ίδιου του Tati: «Ο Hulot είναι σεληνιασμένος. Κάποιος με το κεφάλι του στο φεγγάρι. Ήθελα να παρουσιάσω με τον χαρακτήρα του κυρίου Hulot έναν άνθρωπο που μπορείς να τον συναντήσεις στον δρόμο, όχι ένα χαρακτήρα του music hall. Δεν αντιλαμβάνεται ότι είναι αστείος». Σύμφωνα με τον δημιουργό του, ο Hulot είναι ένα συνονθύλευμα πολλών χαρακτήρων. Ένας αστός ανάμεσα σε τόσους άλλους.
Φορά μονίμως καπέλο και καμπαρντίνα, κρατά μια ομπρέλα ενώ στα χείλη του έχει μια πίπα. Το παντελόνι του φτάνει πάνω από τον αστράγαλο. Είναι μεσήλικας, εργένης, τζέντλεμαν και αδέξιος. Αν και η εμφάνιση του παραπέμπει σε κλόουν, ωστόσο είναι ακριβώς το αντίθετο, δεν κάνει τους άλλους να γελάνε, παρά στέκεται με σοβαρότητα στη μέση ενός γελοίου κόσμου. Χορεύει αντί να περπατά, μουρμουρίζει αντί να μιλά. Εμφανίζεται από το πουθενά και δεν γνωρίζουμε που καταλήγει, είναι ο άνθρωπος χωρίς παρελθόν, με ένα αβέβαιο μέλλον. Μονίμως έκπληκτος, μονίμως χαμένος.
Οι γρήγορες κινήσεις του δεν στοχεύουν στην παρακολούθηση των συμβάντων γύρω του παρά τονίζουν την αδυναμία του να επηρεάσει ή να επηρεαστεί από την πραγματικότητα. Η σιωπή του δείχνει την αδυναμία του να επικοινωνήσει, μια αδυναμία που πηγάζει από την ντροπή ή το φόβο του.
Τελικά, ο Monsieur Hulot είναι ο καθημερινός άνθρωπος, του οποίου η ορμή ανακόπτεται από τα εμπόδια που συναντά στο δρόμο του.
Η κριτική της κοινωνίας
Ο Tati γύρισε συνολικά μόνο έξι μεγάλες ταινίες, σε τέσσερις από τις οποίες υποδύεται τον Monsieur Hulot. Ο ίδιος έλεγε για το έργο του: «Δεν διατυπώνω μηνύματα. Θέλω να εκφράσω αυτό που οδηγεί στη συμπίεση της προσωπικότητας και σε έναν ολοένα και πιο μηχανοποιημένο κόσμο.» Με τον δικό του «ελαφρύ» τρόπο σχολιάζει την αλλοτρίωση του ανθρώπου και της κοινωνίας.
Στην πρώτη ταινία που συστήνει τον χαρακτήρα του Monsieur Hulot στο κοινό, στο “Les vacances de Monsieur Hulot” (στα ελληνικά: Οι διακοπές του κύριου Ιλό) παρακολουθούμε τις αναγκαστικές αυγουστιάτικες διακοπές του ήρωα στη Βρετάνη. Στο υπόβαθρο ασκείται κριτική στην υψηλή κοινωνία, σε όλους αυτούς που δεν μπορούν να χαρούν το καλοκαίρι εξαιτίας των υποχρεώσεων τους.
Η επιτυχημένη δεύτερη ταινία με ήρωα τον Hulot, το “Mon Oncle” (O Θείος μου) του 1958 βρίσκει τον ήρωα, έναν άνθρωπο της παραδοσιακής εποχής, να προσπαθεί να ενταχθεί στις νέες συνθήκες. Αυτή τη φορά, η κριτική του Tati στρέφεται προς τον καταναλωτισμό και την αναπτυσσόμενη μοντερνιστική αρχιτεκτονική που ήταν συνηθισμένη στα προάστια του Παρισιού, στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Σχολιάζει, επίσης, την κοινωνία της αυτοματοποίησης και των παράλογων εφευρέσεων που παγιδεύουν τον άνθρωπο και τον γλωσσολογικό δομισμό που γνώριζε μεγάλη άνθηση εκείνη την εποχή.
Η τρίτη ταινία, το “Playtime” του 1967 δεν επικεντρώνεται καθαρά στο monsier Hulot, αλλά στους δευτερεύοντες χαρακτήρες. Σε αυτή την περίπτωση, σε μια ομάδα Αμερικανών τουριστών, οι οποίοι μαζί με τον Hulot χάνονται στο Παρίσι του μέλλοντος, εκεί όπου όλα είναι σύγχρονα και δεν υπάρχει χώρος για αστεία. Σήμερα, η ταινία αυτή θεωρείται ως η καλύτερη του Tati αν και μνημονεύεται κυρίως για την σκηνοθεσία της και όχι για την κοινωνική κριτική που ασκεί. Μια ολόκληρη πόλη, που αργότερα, πήρε την ονομασία “Tativille” χτίστηκε για τις ανάγκες της ταινίας.
Η τέταρτη και τελευταία ταινία με τον διάσημο ήρωα, το “Trafic” (ελληνικά: Ο κύριος Ιλό στο χάος της κυκλοφορίας) του 1971 παρουσιάζει τον Hulot ως βιομηχανικό σχεδιαστή που δουλεύει για μια εταιρεία οχημάτων. Κατά τη διάρκεια μιας έκθεσης, τα πράγματα δεν πάνε όπως αναμένεται. Εδώ, επαναλαμβάνεται η κριτική του Tati στην σύγχρονη κοινωνία, ενώ η αναφορά στο χάος της κυκλοφορίας δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο προφητική.
H αισθητική της κωμωδίας
Σε μια εποχή που η κωμωδία στην Γαλλία είχε τον Lui de Funes και τον Bourvil, ο Tati θέλησε να αλλάξει του όρους. Καταρχήν, το στοιχείο που κυριαρχεί είναι η παντελής έλλειψη πρόζας. Η κωμωδία δεν πηγάζει από τους αστείους διαλόγους, αλλά από τα οπτικά gags, τα οποία δεν είναι, αλλά φαίνονται να συμβαίνουν εντελώς συμπτωματικά. Το χιούμορ έρχεται μέσα από την αντίθεση μεταξύ του Hulot με το περιβάλλον. Ως σκηνοθέτης, ο Tati συνεργάζεται με ερασιτέχνες ηθοποιούς και τους τοποθετεί στο ντεκόρ σαν μαριονέτες. Η μικρότητα του ανθρώπου τονίζεται μέσα από το στήσιμο ηθοποιών και αντικειμένων ώστε να μοιάζουν με μινιατούρες.
Επιρροές
Ο σκηνοθέτης David Lynch έχει επηρεαστεί από τον Tati και τον θεωρεί έναν σπουδαίο καλλιτέχνη. Θεωρεί αριστούργημα το “Mon Oncle”. Έχει αναφερθεί στα διαφορετικά επίπεδα στα οποία τοποθετείται η δράση στα έργα του Tati και στο πως ο θεατής δεν χάνει ποτέ τα επεισόδια αυτής της δράσης.
Ο Steven Spielberg τίμησε με τον τρόπο του την ταινία “Playtime”,στο φιλμ του 2004 “The Terminal”. Όπως ο Tati, o Spielberg γυρίζει σκηνές με μεγάλη διάρκεια, ενώ ο κεντρικός χαρακτήρας του φιλμ χρησιμοποιεί ότι υπάρχει διαθέσιμο στον κόσμο γύρω του για να γελάσει. Το τεράστιο σκηνικό, μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η ταινία θυμίζει την τεράστια πόλη που χτίστηκε για την ταινία του Tati.
Ο Βρετανός κωμικός Rowan Atkinson βάσισε τον γνωστότερο χαρακτήρα του, τον Mr. Bean στον Monsieur Hulot. Όπως ο Hulot, έτσι και ο Mr. Bean μιλάει σπάνια ενώ οι συνηθισμένες καταστάσεις φαίνονται στα μάτια του «βουνό». Άλλοι ηθοποιοί που επηρεάστηκαν από την κωμωδία του Tati ήταν ο Jerry Lewis και ο Peter Sellers.
Το σπίτι στο οποίο μένουν οι χαρακτήρες στο κινούμενο σχέδιο “Powerpuff Girls” οφείλει την αρχιτεκτονική του στην Villa Arpel της ταινίας “Playtime”.
