Το Σάββατο 22 Ιουλίου 2017 παρακολουθήσαμε στην Μικρή Επίδαυρο την παράσταση Κύκλωπας σε σκηνοθεσία Παντελή Δεντάκη. Το μοναδικό σωζόμενο σατυρικό δράμα ανέβασε ο Παντελής Δεντάκης με εξ ολοκλήρου γυναικείο θίασο και τις λαμπρές Στεφανία Γουλιώτη, Άννα Καλαϊτζίδου και Αλεξάνδρα Αϊδίνη. Η παράσταση χρησιμοποίησε τη νέα μετάφραση του Παντελή Μπουκάλα αλλά και αποσπάσματα από την Ομηρική Οδύσσεια και το ειδύλλιο ΙΑ του Θεόκριτου.
Το έργο
Ο Σιληνός και οι γιοι του, οι Σάτυροι, βγαίνουν στο πέλαγος για να κυνηγήσουν τους Τυρρηνούς ληστές που έκλεψαν τον Διόνυσο, αλλά ναυαγούν στο νησί των Κυκλώπων. Έτσι, από υπηρέτες του Βάκχου γίνονται βοσκοί και οικονόμοι του Πολύφημου.
Η ζωή τους κυλάει βασανιστικά, μέχρι που εμφανίζεται στην ακτή ένα ελληνικό καράβι, με τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Ο Σιληνός υποδέχεται θερμά τους ταξιδιώτες και ανταλλάσσει με κρασί, τα τυριά και τα κρέατα του αφέντη του. Όμως, μπροστά στον Πολύφημο, ο Σιληνός θα ισχυριστεί πως έχει πέσει θύμα κλοπής και άγριου ξυλοδαρμού από τους Έλληνες. Μάταια ο Οδυσσέας θα προσπαθήσει να πείσει τον Πολύφημο για το αντίθετο, ζητώντας του να σεβαστεί τους νόμους της φιλοξενίας. Ο Κύκλωπας θα οδηγήσει τους ξένους στην σπηλιά του και θα καταβροχθίσει δύο από αυτούς. Ο Οδυσσέας, μπροστά στον κίνδυνο, οργανώνει ένα σχέδιο εκδίκησης, που καταλήγει στην τύφλωση του Πολύφημου.
Ο Κύκλωπας, τυφλός πια, βγαίνει από τη σπηλιά απειλώντας να σκοτώσει τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του, που έχουν ήδη σαλπάρει παίρνοντας μαζί τους και τους Σατύρους.
Το κείμενο της παράστασης
Ο Κύκλωπας του Ευριπίδη είναι ένα έργο που δεν ανεβαίνει συχνά, οπότε είναι θετικό το ότι ανέβηκε φέτος και μάλιστα με καινούργια μετάφραση από τον Παντελή Μπουκάλα. Η σύγχρονη μετάφραση δεν προσπαθεί να συγκαλύψει τα φαλλικά στοιχεία ούτε να εντοπίσει μία ποιητικότητα στο δράμα. Το κείμενο της παράστασης μπολιάστηκε από την Ομηρική Οδύσσεια, με αποσπάσματα που αναφέρονται στον Πολύφημο, ενώ η παράσταση τελειώνει με μία «ποιητική Έξοδο» του Κύκλωπα, με διακείμενο το Ειδύλλιο ΙΑ’ του Θεόκριτου. Σε αυτό το απόσπασμα ο Πολύφημος εξομολογείται τον έρωτά του για την Γαλάτεια, αναδεικνύοντας μία ανθρωπιά του μη ανθρώπου Κύκλωπα που δεν εντοπίζεται ούτε στον Όμηρο ούτε στον Ευριπίδη. Αν το βασικό θέμα του σατυρικού δράματος είναι η ανθρωποφαγία σε όλες τις εκφάνσεις –άρνηση φιλοξενίας, σεξουαλική κακοποίηση, σωματικά βασανιστήρια, κανιβαλισμός, πλουτοκρατία- με την επιλογή του εν λόγω αποσπάσματος του Θεόκριτου, λογίζεται κι ο Έρωτας ως κανιβαλισμός.
Η αναβίωση του σατυρικού δράματος
Η παράσταση Κύκλωπας ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες παραστάσεις αρχαίου δράματος του φετινού καλοκαιριού γιατί είναι και η μόνη παράσταση σατυρικού δράματος που είχαμε. Ο Κύκλωπας συνήθως ανεβαίνει «αριστοφανικά», ενώ τείνει να λησμονιέται η ιδιοτυπία του είδους που τοποθετείται ανάμεσα στην τραγωδία, την αρχαία κωμωδία αλλά και τις γιορτές προς τιμήν του Διονύσου. Η διάθεση της παράστασης ήταν «βουκολική» και «διονυσιακή», με τον χορό των Σατύρων να γλεντοκοπά, να κατευθύνεται από την επιθυμία για κρασί και σεξ, να λέει χοντροκομμένα αστεία και να προτάσσεται το θυμικό του λογικού. Με την καθοριστική παρουσία της ενδυματολόγου (Γεωργία Μπούρδα), οι σάτυροι παρουσιάζονται με γιλέκα προβιών, κέρατα (ξεχωριστά για κάθε ηθοποιό), βράκες και μπότες που μοιάζουν ποιημένα στο χέρι με τομάρια ζώων.
Το ασκί με το κρασί έχει κεντρική θέση στην δραματουργία της παράστασης. Σε όλη αυτή την προσπάθεια αναβίωσης του σατυρικού δράματος, τον κεντρικό ρόλο –συμπληρωματικό των κοστουμιών- παίζει η μουσική του Βενιάδη που συνδυάζει μία πληθώρα μουσικών επιρροών, κυρίως λαϊκών τραγουδιών και της κέλτικης μουσικής. Το κρασί και η μουσική φαίνεται να «υπνωτίζουν» τους σατύρους και να τους κάνουν να τιμούν τον Βάκχο. Για να δούμε εποπτικά το φετινό Φεστιβάλ Επιδαύρου, στον Κύκλωπα του Δεντάκη είδαμε την βακχεία που δεν είδαμε στις Βάκχες του Λυγίζου μία εβδομάδα πριν.
Η παράσταση
Η παράσταση του Κύκλωπα ξεκινάει πριν την έναρξη της παράστασης. Μπαίνοντας στο Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επίδαυρου, οι θεατές ακούνε λαϊκά τραγούδια με θέμα την δουλειά –προνόμιο των αντρών- με σατυρική διάθεση («Η δουλειά κάνει τους άντρες», «Τζαμάικα» κ.ά.), βλέπουν τον καταπράσινο διάκοσμο του σκηνικού (Γεωργία Μπούρδα) και τον Σιληνό (Αλεξάνδρα Αϊδίνη) να επιδίδεται σε οικιακές δουλειές και να επιδεικνύει τον φαλλό του. Λαϊκά τραγούδια που είχε τραγουδήσει κι ο Γιάννης Καλατζής που αποδήμησε πρόσφατα. Αυτή η δράση διήρκεσε τα 45’ εισόδου των θεατών στο θέατρο.
Η σκηνογραφική απόδοση του έργου σε συνδυασμό με την υποκριτική γραμμή της παράστασης, λειτούργησαν με έντονο τον ψευδαισθητικό χαρακτήρα. Το σκηνικό οικοδόμημα –Παρασκήνιο- σύντομα «πέρασε» ως η σπηλιά του Πολύφημου. Τα κοστούμια της Γεωργίας Μπούρδα ήταν εξαιρετικής δημιουργικότητας και σε διαλεκτική με το έργο. Τα κορμιά των ηθοποιών φαίνονταν αλειμμένα με χώμα και αίμα, επικοινωνώντας με την γη και αναδεικνύοντας την πρωτόγονη καταγωγή των σατύρων.
«Η παράσταση Κύκλωπας είναι από τις παραστάσεις που αξίζει να μνημονεύονται πολύ μετά το χειροκρότημα.»
Ο σκηνοθέτης αξιοποίησε στο έπακρο τον σκηνικό αλλά και τον μη σκηνικό χώρο, μεγεθύνοντας την θεατρική εμπειρία. Εκτός από την είσοδο με τον Σιληνό μπροστάρη που αναφέραμε, όπου αξιοποιήθηκε η γέφυρα, από την ίδια γέφυρα μπήκαν κι ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του, αλλά κι έφυγε. Το σκηνικό οικοδόμημα αναπαριστούσε την σπηλιά του Πολύφημου, και μερικοί στίχοι του έργου ειπώθηκαν από εκεί μέσα. Ένα άλλο επίπεδο του σκηνικού χώρου, έδινε ο ξύλινος κύβος –βράχος στο δράμα- όπου σκαρφάλωναν οι σάτυροι και δημιουργούσαν ενδιαφέρουσες σκηνικά εικόνες. Η κίνηση του Ερμή Μαλκότση έπαιξε σημαντικό ρόλο σε όλη αυτή την εναλλαγή σκηνικών επιπέδων.
Η παράσταση τελείωσε με τον μονόλογο της Στεφανίας Γουλιώτη, όπου ο Κύκλωπας δεμένος στον βράχο και τυφλός πια, απαγγέλλει το Ειδύλλιο προς την Γαλάτεια (Θεόκριτος) στην πιο ποιητική στιγμή της παράστασης. Στο φινάλε της παράστασης, πυροτεχνήματα απελευθερώθηκαν στον αέρα, δίνοντας την αίσθηση του Οδυσσέα που το σκάει από το νησί με το καράβι του.
Ζητήματα φύλου – Shemale θίασος
Το ατού της παράστασης Κύκλωπας –όπως είχε διαφημιστεί- ήταν ο γυναικείος του θίασος σ’ ένα έργο αμιγώς αντρικών ηρώων. Το αρχαίο δράμα παραδοσιακά «σηκώνει» τέτοιες σκηνοθετικές επιλογές και δεν είναι καθόλου σπάνιο ν’ ανατρέπονται τα φυλετικά στερεότυπα ενός έργου. Η Στεφανία Γουλιώτη άλλωστε που ερμηνεύει τον Κύκλωπα, ήταν Προμηθέας Δεσμώτης το 2014 στο ίδιο θέατρο. Ωστόσο, για τον θεατρόφιλο θεατή, ήταν ωραία η κριτική ματιά πάνω στην Μήδεια του Καραντζά με αντρικό θίασο και τον Κύκλωπα του Δεντάκη με γυναικείο θίασο, και οι δύο παραστάσεις βασισμένες σε έργο του Ευριπίδη μπολιασμένο με διακείμενα.
Η επιλογή του Παντελή Δεντάκη ν’ ανεβάσει τον Κύκλωπα αποκλειστικά με γυναίκες ηθοποιούς δεν ήταν όμως απλώς μία τύποις επιλογή, αλλά ένα ουσιαστικό ερμηνευτικό και σκηνικό πεδίο. Μπαίνοντας οι θεατές στον χώρο του θεάτρου, βλέπουν την Αλεξάνδρα Αϊδίνη ως Σιληνό να επιδεικνύει τον φαλλό του κοστουμιού της. Καθόλη τη διάρκεια της παράστασης, οι γυναίκες-σάτυροι γλεντοκοπάνε και χορεύουν ενδεδυμένοι ως άντρες, αλλά με τα στήθια τους ορατά. Θα πρότεινα λοιπόν να χαρακτηρίσουμε τον θίασο όχι «γυναικείο», αλλά «shemale», ανοίγοντας την συζήτηση γύρω από το διεμφυλικό ζήτημα. Οι ηθοποιοί πουθενά δεν «δηλώνουν» πως είναι γυναίκες, αλλά δεν το κρύβουν κιόλας.
Το ζήτημα φύλου περιπλέκεται περαιτέρω στην σκηνή όπου ο Κύκλωπας (Γουλιώτη) παίρνει στα χέρια του τον γέρο Σιληνό (Αϊδίνη) όταν μεθυσμένος από το κρασί θέλει να τον βιάσει σεξουαλικά. Η εικόνα που διαγράφεται σκηνικά παραπέμπει στην κουλτούρα βιασμού, με τον γέρο Σιληνό ν’ αντιστέκεται, με τον φαλλό του γυρισμένο ανάποδα. Στην εξέλιξη της παράστασης, η Αϊδίνη επιστρέφει ως το βουβό θύμα του Κύκλωπα και με το κοστούμι της ανάποδο.
Οι ηθοποιοί
Όσα κι αν είπαμε για την σκηνογραφία και την μουσική της παράστασης Κύκλωπας, η παράσταση πάντα είναι οι ηθοποιοί της. Η Αλεξάνδρα Αϊδίνη καταχειροκροτήθηκε για την απενοχοποιήμενη ερμηνεία της ως Σιληνός. Η ηθοποιός ανέλαβε τον πιο απαιτητικό ρόλο στην συγκεκριμένη παράσταση, την υποδοχή του κοινού και το «ζέσταμά» του. Με την χαρακτηριστική της θεατράλε φυσιογνωμία, «γλέντησε» τον Σιληνό τόσο για την αρσενική του κοψιά, όσο και για την καταπιεσμένη του θηλυκότητα. Διαφορετικές ποιότητες έδωσε στην ερμηνεία της στη συνέχεια υπό την επήρεια του κρασιού, για να κορυφωθεί η ερμηνεία της μετά τον βιασμό του Σιληνού από τον Κύκλωπα.
Ο Χορός των Σατύρων (Νεφέλη Μαϊστράλη, Μαρία Μοσχούρη, Αμαλία Νίνου, Μυρτώ Πανάγου, Ελένη Τσιμπρικίδου) είχε τον δεύτερο πρωταγωνιστικό ρόλο στην παράσταση. Η Γεωργία Μπούρδα φρόντισε πολύ σχολαστικά την ενδυματολογική και σκηνική οντότητα του καθενός μέλους του Χορού, καταφέρνοντας και να μοιάζουν μία μάζα και να διατηρεί η κάθε ηθοποιός την διαφορετικότητά της. Οι Σάτυροι, κατευθύνονταν σε αγέλη, αλλά ήταν σε θέση να κατακτούν ο καθένας (ή η καθεμία ηθοποιός) τον δικό του σκηνικό χώρο.
Η Στεφανία Γουλιώτη και οι αντρικοί ρόλοι
Τον ομώνυμο ρόλο του σατυρικού δράματος, τον Κύκλωπα, υποδύθηκε η Στεφανία Γουλιώτη, μία ηθοποιός που έχει επανειλημμένα δοκιμαστεί στους αλλόφυλους ρόλους καταφέρνοντας να καταργήσει τα φυλετικά τους στερεότυπα (Ο Καλός Άνθρωπος του Σετσουάν, Προμηθέας Δεσμώτης, Ευμενίδες, Σονέτα του Σαίξπηρ). Η χαρισματική ηθοποιός κατάφερε ν’ αποδώσει την μεγαλοφάνεια του Κύκλωπα ακόμα κι εκτός σκηνής, ενώ όταν ήταν επί σκηνής κέρδιζε τον μεγαλύτερο σκηνικό χώρο χωρίς να το επιδιώξει. Όσον αφορά το κοστούμι που φορούσε, φάνηκε –συγκριτικά με τα υπόλοιπα της παράστασης- υπερβολικά εύτακτο και περιποιημένο, δεδομένου ότι έχουμε έναν γίγαντα και μάλιστα άξεστο βοσκό.
Η απόδοση του Οδυσσέα (Άννα Καλαϊτζίδου) ήταν αυτό που με απασχόλησε περισσότερο. Ο σχεδιασμός της κόμμωσης της ηθοποιού, φαινόταν ένα «αξεσουάρ» ξένο και υπερβολικά στυλιζαρισμένο για τον ναυαγό Οδυσσέα, όπως κι η υπόλοιπη αντρική της φορεσιά. Η ηθοποιός ωστόσο κατάφερε ν’ αποδώσει το νεύρο και την πολυμήχανη σκέψη του ήρωα, και ν’ αναμετρηθεί ισόβαθμα με τον Κύκλωπα της Γουλιώτη, έως ότου κυριαρχήσει αυτού.
Συμπερασματικά, η παράσταση Κύκλωπας που σκηνοθέτησε αριστοτεχνικά ο Παντελής Δεντάκης, για όλους τους παραπάνω λόγους, αποτελεί κατά την γνώμη του γράφοντος την πιο ολοκληρωμένη αισθητική άποψη για την πρόσληψη του αρχαίου δράματος και ειδικότερα του λιγότερο διαδεδομένου σατυρικού δράματος. Το Φεστιβάλ Επιδαύρου παρέδωσε μία μεγάλη στιγμή –που δεν είναι ένα ακόμα πυροτέχνημα- και νομίζω πως η συγκεκριμένη παραγωγή θα έπρεπε ν’ ανοίξει το Φεστιβάλ το επόμενο καλοκαίρι στην (μεγάλη) Επίδαυρο, για να διευρύνει το κοινό της. Η μουσική του Βενιάδη, η μετάφραση του Μπουκάλα, τα κοστούμια και τα σκηνικά της Γεωργίας Μπούρδα, ο εξαίρετος θίασος έγιναν όλα στην σκηνοθεσία του Δεντάκη. Η παράσταση Κύκλωπας είναι από τις παραστάσεις που αξίζει να μνημονεύονται πολύ μετά το χειροκρότημα.
Συντελεστές παράστασης Κύκλωπας
- Μετάφραση: Παντελής Μπουκάλας
- Σκηνοθεσία: Παντελής Δεντάκης
- Σκηνικά – Κοστούμια: Γεωργία Μπούρδα
- Επιμέλεια κίνησης: Ερμής Μαλκότσης
- Μουσική: Λευτέρης Βενιάδης
- Φωτισμοί: Σάκης Μπιρμπίλης
- Βοηθοί σκηνοθέτη: Έφη Ρευματά, Θανάσης Ζερίτης
- Βοηθός Σκηνογράφου – Ενδυματολόγου: Μυρτώ Κοσμοπούλου
- Κατασκευή Σκηνικού: Νίκος Δεντάκης
- Ερμηνεύουν: Στεφανία Γουλιώτη (Κύκλωπας), Άννα Καλαϊτζίδου (Οδυσσέας), Αλεξάνδρα Αϊδίνη (Σιληνός), Νεφέλη Μαϊστράλη, Μαρία Μοσχούρη, Αμαλία Νίνου, Μυρτώ Πανάγου, Ελένη Τσιμπρικίδου (Σάτυροι), Έφη Ρευματά (Κομπάρσος)
- Εκτέλεση παραγωγής: Polyplanity Productions / Γιολάντα Μαρκοπούλου, Βίκυ Στρατάκη
- Παραγωγή: Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου
Trailer
Πληροφορίες
- Τοποθεσία: Θέατρο Δάσους Θεσσαλονίκη
- Πρεμιέρα: Πέμπτη 13 Ιουλίου στις 21.15
- Τοποθεσία: Μικρό Θέατρο Αρχαίας Επιδαύρου
- Παραστάσεις: Παρασκευή, 21 & Σάββατο, 22 Ιουλίου 2017 / με αγγλικούς υπέρτιτλους στις 21:30
- Site Φεστιβάλ Αθηνών & Επιδαύρου
