Κ.Π. Καβάφης, Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Αντώνιον, Πλουτάρχειοι απόηχοι της καβαφικής ποίησης.
Η καβαφική ποιητική αποτελείται από ποικίλους άξονες, φιλοσοφικούς, ιστορικούς, διδακτικούς και αισθητικούς. Η ιστορία προβάλλει ως ένας από τα κύρια στοιχεία της ποιητικής του Καβάφη. Με τον όρο ιστορία γίνεται μια αναφορά τόσο σε γεγονότα και μορφές από την ελληνιστική, ρωμαϊκή αλλά και βυζαντινή περίοδο, όσο και σε μια «ιστορική» θεώρηση των πραγμάτων. Έτσι, η ποιητική του Καβάφη προβάλλεται ως άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία.

 Ωστόσο, σε ποιου είδους «ιστορία» αναφέρεται ο Καβάφης; Η ιστορία, όπως αυτή προβάλλεται μέσα από την καβαφική ποίηση, δεν εστιάζει τόσο στις «πρωτογενείς» ιστορικές αφηγήσεις, όσο στις «περιθωριακές», ή καλύτερα δευτερογενείς. Με τον όρο περιθωριακές ορίζουμε τις αφηγήσεις, οι οποίες καταπιάνονται είτε με «δευτεραγωνιστές» της ιστορίας, είτε όμως και με στιγμές παρακμής. Η ελληνιστική, η ρωμαική και η βυζαντινή περίοδος βρίσκονται, κατά αυτόν τον τρόπο, στο κέντρο της Καβαφικής ποίησης και ποιητικής. Είναι άλλωστε περίοδοι, οι οποίες χαρακτηρίζονται από μια έντονη πολιτική και ηθική κρίση. Επιπλέον, οι ήρωες της περιόδου αυτής βρίσκονται μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας. Δεν πρόκειται τόσο για εξιδανικευμένες ηρωικές μορφές ενός μακρινού παρελθόντος, όσο για αντι-ηρωικούς, και κατακερματισμένους χαρακτήρες.

 Η αισθητική της καβαφικής «ιστορίας»


Αντώνιος και Κλεοπάτρα", του Λώρενς Άλμα Τάντεμα
Αντώνιος και Κλεοπάτρα”, του Λώρενς Άλμα Τάντεμα

 Πως όμως συνδέεται η ιστορία με την Καβαφική ποιητική; Οι συγκεκριμένες ιστορικές επιλογές αναδεικνύουν μια «προνεωτερική» ποιητική, η οποία προτιμά να προβάλει τον κατακερματισμό και την παρακμή ως αισθητικό αξίωμα. Ακόμα ένα βασικό χαρακτηριστικό της ποιητικής αυτής είναι πως μέσα από την παρακμή στοχάζεται για την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη. Έτσι, η καβαφική ποιητική προσφέρει μια διαφορετική ανάγνωση της ιστορίας και των χαρακτήρων της.

 Οι σκέψεις μας για τον «καβαφικό» Αντώνιο προβάλλουν στο πλαίσιο αυτό ευρύτερου προβληματισμού για την καβαφική ποιητική. Η ποιητική σύνθεση  «Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Αντώνιον»  αφορά το «μυστικό» τέλος του Μάρκου Αντωνίου. Ο Ρωμαίος στρατηγός Μάρκος Αντώνιος, πριν από την ήττα του στο Άκτιο (31 π. Χ.), βρίσκεται εγκαταλελειμμένος από την προσωπική του θεότητα, τον Διόνυσο. Αυτό το γεγονός προαναγγέλλει τον χαμό του. Το καβαφικό αυτό ποίημα είναι εμπνευσμένο από ένα χωρίο του Πλουτάρχειου Βίου του Αντωνίου (75, 4-6):

 «ἐν ταύτῃ τῇ νυκτὶ λέγεται μεσούσῃ σχεδόν, ἐν ἡσυχίᾳ καὶ κατηφείᾳ τῆς πόλεως διὰ φόβον καὶ προσδοκίαν τοῦ μέλλοντος οὔσης, αἰφνίδιον ὀργάνων τε παντοδαπῶν ἐμμελεῖς φωνὰς ἀκουσθῆναι καὶ βοὴν ὄχλου μετ’ εὐασμῶν καὶ πηδήσεων σατυρικῶν, ὥσπερ θιάσου τινὸς οὐκ ἀθορύβως ἐξελαύνοντος· εἶναι δὲ τὴν ὁρμὴν ὁμοῦ τι διὰ τῆς πόλεως μέσης ἐπὶ τὴν πύλην ἔξω τὴν τετραμμένην πρὸς τοὺς πολεμίους, καὶ ταύτῃ τὸν θόρυβον ἐκπεσεῖν  πλεῖστον γενόμενον. ἐδόκει δὲ τοῖς ἀναλογιζομένοις τὸ σημεῖον ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον, ᾧ μάλιστα συνεξομοιῶν καὶ συνοικειῶν ἑαυτὸν διετέλεσεν

   Το ποίημα, εν τέλει, αποτελεί μια παραίνεση για ένα χωρίς αυταπάτες αξιοπρεπή θάνατο.

   Οι θεματικοί και αισθητικοί άξονες της καβαφικής αυτής σύνθεσης απηχούν έντονα το χωρίο του Πλουτάρχου. Γενικότερα, φαίνεται πως απαντώνται μια σειρά από μοτίβα, τα οποία υπάρχουν στον ομώνυμο Βίο: Ο Πλουτάρχειος Βίος του Αντωνίου παρουσιάζει τον Ρωμαίο στρατηγό και πολιτικό, ως ένα παράδειγμα «αρνητικού» βίου. Το γεγονός αυτό δημιουργεί μια αίσθηση αποτυχίας, σε τραγικά μετρά, η οποία βρίσκεται διάχυτη σε όλη την βιογραφία. Το μοτίβο της αποτυχίας του Αντωνίου διαπλέκεται με το διονυσιακό μοτίβο αλλά και με την ίδια την Αλεξάνδρεια. Τελικά, η εγκατάλειψη του Αντωνίου από τον αγαπημένο του Διόνυσο αποτελεί την τραγική κορύφωση του Βίου, η οποία προαναγγέλλει την τελική έξοδο του ήρωα.

Η καβαφική σύνθεση βρίσκεται λοιπόν σε μια ιδιαίτερη διαλεκτική σχέση με τον Πλουτάρχειο βίο. Το μοτίβο της αποτυχίας του Αντωνίου, όπως αυτή διαγράφεται στο σύνολο του Βίου, παίρνει σάρκα και οστά εστιάζοντας σε μια συγκεκριμένη στιγμή. Η εγκατάλειψη του ήρωα από τον αγαπημένο του θεό, όπως αυτή πλαισιώνεται από τον χαμό της Αλεξάνδρειας («αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει», «κι’αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις») είναι η κορύφωση της αποτυχίας του καβαφικού Αντώνιου. Το αρχαίο μοτίβο της εγκατάλειψης από την προστάτιδα θεότητα γίνεται λοιπόν η αφορμή, τόσο για να προβληθεί ο κατακερματισμός του καβαφικού ήρωα (πάλη ανάμεσα στην Αλεξάνδρεια και την Ρωμαϊκή καταγωγή), όσο και ένα «παράδειγμα» για την φύση της ανθρώπινης αποτυχίας.

 Αρχαίοι ελληνικοί απόηχοι


"Ναυμαχία του Ακτίου" του Λορέντζο Κάστρο
“Ναυμαχία του Ακτίου” του Λορέντζο Κάστρο

 Αναφορικά με την αρχαία ελληνική γραμματεία, αξίζει να σημειωθεί πως το μοτίβο της εγκατάλειψης από μια θεότητα είναι ένας «κοινός τόπος» (locuscommunis). Η αρχαία ελληνική γραμματειακή παράδοση προβάλλει διάφορες περιπτώσεις, κατά τις οποίες η εγκατάλειψη από μια θεότητα, προαναγγέλλει την τελική ήττα. Αυτού του τύπου οι συμβάσεις συναντώνται κυρίως σε ιστοριογραφικά κείμενα. Το λογοτεχνικό αυτό πλαίσιο, όπως αναδεικνύεται στο Πλούταρχο, συνδέεται με την παρουσία του Διονύσου. Ο Διόνυσος είναι η προστάτιδα θεότητα του Αντωνίου. Η παρουσία της στο Πλουτάρχειο κείμενο αναδεικνύει τόσο τα αρνητικά στοιχεία του Αντωνίου, όσο και τον «δραματικό» χαρακτήρα του βίου. Με τον όρο «δραματικός» χαρακτήρας εννοούμε την παρουσίαση του Βίου στα πλαίσια ενός αρχαίου δράματος. Έτσι, ο Βίος του Αντωνίου περιέχει μια σειρά από μοτίβα, τα οποία συνδέονται πρωτίστως με τον Διόνυσο.    

 Δευτερευόντως, ο διδακτικός τόνος ο οποίος σχετίζεται με την αποτυχία δίνει στη σύνθεση αυτή μια στωική χροιά. Ακόμα, θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε πως η προσωπική σχέση του Αντωνίου με την Αλεξάνδρεια, παρότι συναντάται στο Πλουτάρχειο κείμενο, υποδηλώνει τον προσωπικό χαρακτήρα της ποίησης του Καβάφη. Έτσι, φαίνεται πως η ποίηση του Καβάφη προσφέρει μια διαφορετική ανάγνωση της ιστορίας.

 Οι κατακερματισμένοι λοιπόν χαρακτήρες του μαρτυρούν νεωτερικά στοιχεία, τα οποία εντάσσονται στο πλαίσιο ενός διαλόγου με την ευρύτερη λογοτεχνική παράδοση. Η καβαφική αισθητική διαλέγεται με την γραμματειακή παράδοση, προβάλλοντας τις «δευτερεύουσες» αφηγήσεις της ως τα κύρια στοιχεία μιας ιδιαίτερης αισθητικής. Κατά αυτόν τον τρόπο, ο καβαφικός Αντώνιος εμφανίζεται ως μια μορφή που στοχάζεται πάνω στην φύση της ανθρώπινης αποτυχίας, διαλεγόμενος με την ευρύτερη ελληνική γραμματειακή παράδοση.

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 


  •  Plutarch. Life of Antony. C. Pelling (ed.), Cambridge 1988.
  • Κ. Π. Καβάφης. Ποιήματα. Δ. Ελευθερουδάκης (εισαγωγή-σχόλια), Αθήνα 2011.

 

 

 

 

Προηγούμενο άρθρο«Ώρα για Bollywood» το Σάββατο 15 Νοεμβρίου από τον διάσημο performer George Jacob
Επόμενο άρθροΗ Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη μας μιλάει για την “Έξοδό” της…