Το 1867 γεννιέται στην Κωνσταντινούπολη το πρώτο από τα έξι παιδιά του ζακυνθινού εμπόρου, πρώην στρατιωτικού, Διονύσιου Ξενόπουλου (1819-1904) και της Ευθαλίας Θωμά (1839-1928). Το όνομα αυτού, Γρηγόριος Ξενόπουλος.
Για τον Γρηγόρη Ξενόπουλο έχουν γραφτεί και ειπωθεί τόσα πολλά που μάλλον σαν φόρος τιμής πρέπει να θεωρηθεί το αφιέρωμα αυτό, παρά σαν κάτι το καινούργιο και πρωτότυπο. Πρόκειται για μια έρευνα που θα ολοκληρωθεί σε δύο μέρη. Στο Α’ μέρος θα γίνει επιγραμματικά μια σύντομη αναφορά στη ζωή του, σε πρόσωπα της οικογένειάς του, σε σημαντικές γνωριμίες και συνεργασίες που έκανε, στις τιμές που έλαβε και στις θέσεις που ανέλαβε, ενώ στο Β’ μέρος θα αναφερθούμε σε κάποια από τα έργα του που επανειλημμένα ανέβηκαν και ανεβαίνουν μέχρι σήμερα στο θέατρο, κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον του θεατρόφιλου κοινού.
Λίγα λόγια για τη ζωή και το λογοτεχνικό του έργο
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος έμελλε να γίνει ένας από τους πιο δημοφιλείς Έλληνες συγγραφείς. Πολυγραφότατος, με έντονη προσωπικότητα και δυναμική παρουσία στη λογοτεχνία για εβδομήντα και πλέον χρόνια. Ξεκίνησε να γράφει από τα γυμνασιακά του χρόνια! Υπήρξε ο εισηγητής του νεότερου μυθιστορήματος, καθώς και του νεότερου θεάτρου στην Ελλάδα. Αρθρογράφος σε πολλές εφημερίδες της εποχής του, κάτοχος βραβείων και διακρίσεων έγινε η προσωποποίηση της επιτυχίας, κυρίως από το θάνατο του το 1951 και μετά. Όχι ότι δεν πρόλαβε τιμές και δόξες, αλλά έγινε τόσο διαχρονικός που ούτε ο ίδιος ίσως δε φανταζόταν. Στα μέσα του 19ου αιώνα κυριαρχεί στην Ευρώπη το ηθογραφικό μυθιστόρημα. Ο πρώτος που θα κάνει ηθογραφία στην Ελλάδα είναι ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Αποτυπώνει πιστά τα ήθη της κοινωνίας της εποχής του σε Αθήνα και Ζάκυνθο. Το έργο του εκτείνεται από μυθιστορήματα και διηγήματα μέχρι και θέατρο.
Το έργο του εκτείνεται από μυθιστορήματα και διηγήματα μέχρι και θέατρο.
Όταν ήταν έντεκα μόλις μηνών οι γονείς του φεύγουν από την Κωνσταντινούπολη για να εγκατασταθούν μόνιμα στη Ζάκυνθο. Ο Διονύσιος και η Ευθαλία Ξενόπουλου έζησαν αρμονικά σε όλη τους τη ζωή παρά τα όσα τους χώριζαν. Υπήρχε μεταξύ τους μεγάλη διαφορά ηλικίας (είκοσι χρόνια), ανήκαν σε διαφορετική κοινωνική τάξη (οι Θωμάδες ανήκαν στην υψηλή φαναριώτικη κοινωνία) και επιπλέον υπήρχε διαφορά στο μορφωτικό τους επίπεδο (η μητέρα του ήταν ιδιαίτερα μορφωμένη, ενώ ο πατέρας του μόλις που γνώριζε λίγα γράμματα). Εντούτοις, οι διαφορές γεφυρώθηκαν γιατί ο ένας συμπλήρωνε τον άλλο.
Στην αγαπημένη του Ζάκυνθο ο Ξενόπουλος θα ζήσει την παιδική και εφηβική του ηλικία. Θα φύγει το 1883 για να σπουδάσει στην Αθήνα στη Φυσικομαθηματική Σχολή. Στο έργο του υπάρχουν παντού επιρροές και περιγραφές από την πατρίδα του, ίσως γιατί μέσα του παρέμεινε πάντα ζακυνθινός.
Αγαπούσε πολύ τη μητέρα του και ιδιαίτερη αδυναμία είχε στην αδερφούλα του Αικατερίνη που γεννήθηκε το 1879, όταν εκείνος ήταν στο Γυμνάσιο. Η Αικατερίνη έπασχε από λυπομανία και πέθανε σχετικά νέα. Είχε άλλα τέσσερα αδέρφια. Την Μαρία Αναστασία που γεννήθηκε το 1870 και πέθανε όταν ήταν μωρό, τον Στέφανο που ήταν σκιτσογράφος, την Όλγα, η οποία στην ενήλικη ζωή της θα ζήσει με το σύζυγο της στο Κάιρο. Τελευταία γεννιέται η Χαρίκλεια, η ζωγράφος της οικογένειας. Με την Χαρίκλεια θα ζήσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην Αθήνα στο σπίτι της οδού Επτανήσου και θα να είναι μία από τις κληρονόμους του.
Αγαπούσε πολύ τη μητέρα του και ιδιαίτερη αδυναμία είχε στην αδερφούλα του, Αικατερίνη
Ο Γρηγόριος ήταν άριστος μαθητής. Οι δάσκαλοι του τον έκαναν να αγαπήσει τα μαθηματικά. Διάβαζε όμως και ξένη λογοτεχνία. Η βιβλιοθήκη του σπιτιού του ήταν πλούσια σε διαφόρων ειδών αναγνώσματα. Γνώριζε ξένες γλώσσες. Είχε νταντά Γαλλίδα, δασκάλους στο σπίτι που του μάθαιναν γαλλικά και τη μητέρα του που ήξερε καλά τη γλώσσα αυτή. Καταλάβαινε ιταλικά. Δεν ήταν λίγες οι ιταλικές λέξεις που είχαν ενταχθεί στο λεξιλόγιο του. Στα φοιτητικά του χρόνια, ένα καλοκαίρι που ήταν στη Ζάκυνθο, έκανε εντατικά μαθήματα γερμανικών με το δάσκαλο του Μέμνονα Μαρτζώκη για να μην υστερεί από τους Αθηναίους λογοτέχνες που ήταν πολύγλωσσοι.
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος στην Αθήνα από το 1873 και μέχρι το τέλος της ζωής του
Πρωτοετής φοιτητής στην Αθήνα γνωρίζεται με τον Νικόλαο Παπαδόπουλο, ιδρυτή και διευθυντή της «Διαπλάσεως των Παίδων» και ξεκινούν συνεργασία. Στην πορεία θα συνεργαστεί και με τον «Ραμπαγά» και τα «Εκλεκτά μυθιστορήματα». Το 1890 γίνεται τακτικός συνεργάτης της «Εστίας» και τυπώνονται σε καθαρεύουσα τα πρώτα του αθηναϊκά μυθιστορήματα, «Νικόλας Σιγαλός», «Μαύρα μάτια» και «Άνθρωπος του κόσμου».
Ιδιαίτερη σχέση με την πολιτική δεν είχε ποτέ. Τον κέρδισε όμως η φιλελεύθερη προσωπικότητα του Χαρίλαου Τρικούπη. Ο Τρικούπης ήταν υπέρμαχος της δημοτικής γλώσσας, όπως και ο ίδιος ο Ξενόπουλος.
Η «Μαργαρίτα Στέφα», το πρώτο ζακυνθινό, αλλά και το τελευταίο του μυθιστόρημα που είναι γραμμένο σε καθαρεύουσα, το 1893 σηματοδοτεί την ώριμη περίοδό του συγγραφικά.
Η «Μαργαρίτα Στέφα», το πρώτο ζακυνθινό, αλλά και το τελευταίο του μυθιστόρημα που είναι γραμμένο σε καθαρεύουσα, το 1893 σηματοδοτεί την ώριμη περίοδό του συγγραφικά. Το 1894 παντρεύεται τη Φρόσω Διογενίδη και στον ενάμιση χρόνο που θα παραμείνουν παντρεμένοι αποκτούν την κόρη τους Λεονή. Το 1895 είναι η χρονιά που το πρώτο του θεατρικό έργο «Ο Ψυχοπατέρας» ανεβαίνει σε θέατρο. Συγκρούεται με τον Δροσίνη και σταματά η συνεργασία του με την «Εστία».
Αναλαμβάνει την αρχισυνταξία στη «Διάπλαση των Παίδων». Εκεί γνωρίζει και ερωτεύεται την Χριστίνα Κανελλοπούλου. Πρόκειται για την αγαπημένη του Τίτα με την οποία παντρεύεται λίγα χρόνια μετά και αποκτούν την Αικατερίνη (1902-1983) και την Ευθαλία (1904-1992). Η Τίτα είναι η ανηψιά του Νικόλαου Παπαδόπουλου ιδρυτή της «Διάπλασης» και το κοριτσάκι τότε βοηθά στο περιοδικό. Αν δεν γνώριζε και δεν παντρευόταν αυτή τη γυναίκα, δεν θα γινόταν ποτέ ο λογοτέχνης που έγινε. Έτσι έλεγε για τη δεύτερη γυναίκα του.
Συχνάζει σε διάφορα φιλολογικά σαλόνια μεταξύ ατών του Παλαμά και του Σουρή. Το 1901 δημοσιεύεται στα «Παναθήναια» η νουβέλα «Έρως Εσταυρωμένος», στη συνέχεια «Ο Κόκκινος βράχος» και οι νουβέλες «Αναθρεφτή και «Κακός δρόμος».
Το 1904 ανεβαίνει στη «Νέα Σκηνή» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου «Το Μυστικό της Κοντέσσας Βαλέραινας». Πρωταγωνίστρια η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου.
Το 1904 ανεβαίνει στη «Νέα Σκηνή» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου «Το Μυστικό της Κοντέσσας Βαλέραινας». Πρωταγωνίστρια η Ευαγγελία Παρασκευοπούλου. Υπήρξε μεγάλος θαυμαστής της.
Ενώ η Τίτα περιμένει τη δεύτερή τους κόρη, πεθαίνει στη Ζάκυνθο ο πατέρας του και αναλαμβάνει τα έξοδα δύο σπιτιών. Δυσβάσταχτο για τα οικονομικά του, αλλά δεν παραπονιέται ποτέ. Δουλεύει ασταμάτητα για να συντηρήσει τη μητέρα του, τις αδερφές του και την οικογένειά του.
Η Κυβέλη Αδριανού γίνεται η πρώτη «Φωτεινή Σάντρη», η ηρωίδα του «Κόκκινου Βράχου».
Η Κυβέλη Αδριανού τού ζητά να διασκευάσει για να ανεβάσει στο θέατρο της το 1908 την ηρωίδα του «Κόκκινου Βράχου» και γίνεται η πρώτη «Φωτεινή Σάντρη». Για την Κοτοπούλη το 1909 δραματοποιεί τη νουβέλα του «Έρως Εσταυρωμένος». Έτσι, 10 Ιουνίου του 1909 πάντα στη «Νέα Σκηνή», με μουσική υπόκρουση του Μανώλη Καλομοίρη ανεβαίνει η «Στέλλα Βιολάντη». Το έργο έχει τεράστια επιτυχία και περιοδεύει σε όλη την Ελλάδα. Φτάνει και στη Ζάκυνθο και το καμάρι των ζακυνθινών για τον δικό τους άνθρωπο δεν περιγράφεται. Η συνεργασία του με την Κυβέλη με τον «Πειρασμό», το «Ψυχοσάββατο» και το «Χερουβείμ». Αυτά μέχρι το 1912 οπότε συναντάμε την Κοτοπούλη να παίζει στην κωμωδία του «Πολυγαμία» και την Κυβέλη να έχει ανεβάσει το δράμα του «Μονάκριβη».
10 Ιουνίου του 1909 στη «Νέα Σκηνή» με μουσική υπόκρουση του Μανώλη Καλομοίρη ανεβαίνει η «Στέλλα Βιολάντη» με τη Μαρίκα Κοτοπούλη.
Ο εκδότης Ιωάννης Δ. Κολλάρος αποφασίζει να εκδώσει τα θεατρικά του σε τόμους. Οι δύο πρώτοι τόμοι θεάτρου κυκλοφορούν το 1913. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει τα εξής: «Φωτεινή Σάντρη», «Στέλλα Βιολάντη», «Ραχήλ» και «Πειρασμό». Ο δεύτερος τόμος έχει τα έργα του «Ψυχοσάββατο», «Χερουβείμ», «Πολυγαμία» και «Μονάκριβη».
Ένα θεατρικό που αγαπήθηκε πολύ από το κοινό είναι «Το Φιόρο του Λεβάντε». Μια ζακυνθινή κωμωδία του 1914 που ανεβαίνει με τον θίασο του Νικολάου Πλέσσα για πρώτη φορά. «Οι Μυστικοί Αρραβώνες» γεννιούνται το 1915 και το κορυφαίο του αθηναικό μυθιστόρημα «Ο Κοσμάς κι ο κόσμος» το 1918. Την ίδια χρονική στιγμή το 1917 γίνεται τακτικό μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.
Χρονολογία σταθμός το 1919 για τον Γρηγόρη Ξενόπουλο. Έτος δημιουργίας του θεατρικού «Οι Φοιτηταί». Την ίδια χρονιά η κόρη του Λεονή παντρεύεται τον Βάσο Βαλασάκη. Γίνεται παππούς της Ελένης (1920), του Ευγένιου (1921) και του Παύλου (1925).1922 και ο τρίτος τόμος με τα θεατρικά του από τις εκδόσεις του Ι.Δ.Κολλάρου είναι γεγονός. Περιλαμβάνει τα έργα «Ζευγάρωμα». «Ακτίνες Ν’» και «Το Φιόρο του Λεβάντε».
Ο εκδότης Ι.Δ.Κολλάρος με αφετηρία το έτος 1913 εκδίδει τέσσερις τόμους με τα θεατρικά έργα του Ξενόπουλου.
Η Ελένη Παπαδάκη ανεβάζει την «Αναδυομένη» στο θέατρο της Κυβέλης το 1926. Κυκλοφορεί το μυθιστόρημα του «Τερέζα Βάρμα Δακόστα» από τις εκδόσεις Ι.Δ.Κολλάρου. Το 1927 ιδρύει τη «Νέα Εστία». Έναν χρόνο μετά βραβεύεται από την Ακαδημία Αθηνών για τους «Πλούσιους και Φτωχούς». Το 1930 διορίζεται αντιπρόεδρος του Εθνικού Θεάτρου και το 1931 εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Την ίδια χρονιά γυρίζεται σε ταινία η «Στέλλα Βιολάντη» και παντρεύει την κόρη του Ευθαλία με τον γλύπτη Χριστόφορο Νάτση (1903- 1977). Μετά την παραίτηση του πρόεδρου του διοικητικού συμβουλίου του Εθνικού Θεάτρου Νικόλαου Λάσκαρη εκλέγεται ο ίδιος Πρόεδρος. Το 1933 στο Εθνικό Θέατρο ανεβαίνει «Ο Ποπολάρος».
Παντρεύεται η τρίτη του κόρη Κάκια τον Πέτρο Χάρη. Ο γάμος αυτός όμως θα κρατήσει ελάχιστα. Η Κάκια θα παντρευτεί αργότερα, το 1940 τον Νάκη Μουσδράκη, καλλιτέχνη λυρικής και θα αποκτήσουν την Χριστίνα (1943). Είναι η Τέτα Μουσδράκη Δαλιανούδη, η εγγονή του που θα διαχειριστεί μελλοντικά τα πνευματικά του δικαιώματα.
Μαζί με άλλους σημαντικούς λογοτέχνες ( Βάρναλη, Καζαντζάκη, Μυριβήλη, Παλαμά, Σικελιανό, κ.α.) ιδρύουν την «Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών», της οποίας ο Γρηγόριος Ξενόπουλος εκλέγεται Πρόεδρος το 1937.
Το 1937 ιδρύει με άλλους λογοτέχνες την «Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών».
«Η ζωή μου σαν μυθιστόρημα» είναι η αυτοβιογραφία του που εκδίδεται το 1938. Σε όλη τη διάρκεια του βίου του βιοποριζόταν μόνο από τη συγγραφή. Το Ταμείο συντάξεων εργατών Θεάτρου τιμητικά του έδωσε μια μικρή σύνταξη μόλις το 1942. Εν τω μεταξύ, έχει χάσει την πρώτη του γυναίκα, τη Φρόσω, το 1939 και έναν χρόνο μετά την κόρη τους, Λεονή. Δύο χρόνια μετά, πεθαίνει και η «μικρή» του Τίτα.
Η ζωή του έχει αρχίσει να μην είναι πια «μυθιστόρημα». Με απώλειες μεγάλες και την υγεία του βεβαρημένη, αναγκάζεται, μετά την καταστροφή του σπιτιού της οδού Ευριπίδου και του αρχείου του το 1944 με τα Δεκεμβριανά, να ζήσει στην οδό Σουλίου 2. Η οικονομική του κατάσταση είναι άθλια, χωρίς σύνταξη. Ενδεικτικά θα αναφερθεί η παράσταση της «Φωτεινής Σάντρη» που έδωσε η Μανωλίδου το 1945, τα έσοδα της οποίας πήγαν προς οικονομική ενίσχυσή του. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του θα τα περάσει στο σπίτι του γαμπρού του Βάσου Βασαλάκη στην οδό Επτανήσου 38 και Αγίου Μελετίου. Μαζί με το σπίτι του κάηκαν και τα γραφεία της Διαπλάσεως, που μετά από μια διακοπή μεταφέρονται στην οδό Γ’ Σεπτεμβρίου 28, το Πάσχα του 1945.
Την περίοδο των Δεκεμβριανών καίγονται εκτός από το σπίτι του και μέρος του αρχείου του και τα γραφεία της «Διάπλασης των Παίδων»
Ο τέταρτος τόμος με τα θεατρικά του, που περιλαμβάνει τον «Ψυχοπατέρα», «Το Ανθρώπινο», τον «Ποπολάρο» και την «Ανιέζα» κυκλοφορεί το 1946, χρονιά κατά την οποία θα συντάξει και τη διαθήκη του. Κληρονόμοι είναι τα τρία του εγγόνια από την Λεονή, οι δύο του κόρες, Ευθαλία και Αικατερίνη, και η αδερφή του Χαρίκλεια. Το 1948, μετά από εβδομηνταένα χρόνια συνεχούς κυκλοφορίας η «Διάπλασις των Παίδων» ολοκληρώνει τον κύκλο της.
«Η Φωτεινή Σάντρη» γίνεται κινηματογραφική ταινία σε διασκευασμένο σενάριο και σκηνοθεσία Γρηγόρη Γρηγορίου το 1949 και παίζεται στο Ρεξ και το Άστυ. Φεύγει από τη ζωή άρρωστος και ενδεής στις 14 Ιανουαρίου 1951.
Το ελληνικό θέατρο και τα ελληνικά γράμματα στο σύνολο τους, τού χρωστούν πολλά. Το όνομά του έγινε συνώνυμο με την ελληνικότητα. Στο Πανεπιστήμιο φοιτητές Φιλολογίας και θεατρολογίας τον διδάσκονται σαν σημείο αναφοράς για το ελληνικό θέατρο. Τα έργα του παίζονται μέχρι σήμερα με αμείωτο ενδιαφέρον και δεν υπάρχει ηθοποιός που στην καριέρα του να μην έχει αναμετρηθεί με έναν Ξενόπουλο. Αυτό από μόνο του σημαίνει πολλά.
Σας ασπάζομαι,
Φαίδων
(ένα από τα ψευδώνυμα που χρησιμοποιούσε, ίσως το το πιο διαδεδομένο)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Διονύσης Ν. Μουσμούτης, «Γρηγόριος Ξενόπουλος 1867-1951, Χρονολόγιο και Λεύκωμα», Εκδόσεις Περίπλους, Αθήνα , 2001.
- Γρηγόρης Ξενόπουλος, «Η ζωή μου σαν μυθιστόρημα», Αυτοβιογραφία, Εκδόσεις Αδελφοί Βλάσση, Αθήνα, 1984.
- Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Αυτοβιογραφικά κείμενα» (1919-1948), Τόμος Α’, Νεοελληνικά Βιβλιοθήκη Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2009.
- Γρηγόριος Ξενόπουλος, «Αυτοβιογραφικά κείμενα» (1919-1948), Τόμος Β’, Νεοελληνικά Βιβλιοθήκη Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2009.
Το Δεύτερο μέρος του αφιερώματος εδώ
Διαβάστε περισσότερα Θεατρικά αφιερώματα εδώ
