Ο Γιάννης Μαρής (1916-1979) έγινε γνωστός ως συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων και θεωρείται ο εισηγητής του είδους στην Ελλάδα. Το πραγματικό του όνομα ήταν Ιωάννης Τσιριμώκος, γόνος γνωστής πολιτικής οικογένειας, που αργότερα υπογράφει τα έργα του με το ψευδώνυμο «Μαρής». Ασκούσε το επάγγελμα του δημοσιογράφου γι΄αυτό και αρχικά δημοσίευε τα μυθιστορήματά του σε συνέχειες στον Τύπο. Η συγγραφική του σταδιοδρομία ως αστυνομικού συγγραφέα άρχισε το 1953, όταν δημοσίευσε σε συνέχειες το έργο «Έγκλημα στο Κολωνάκι», χρονολογία ορόσημο για την αρχή της σύγχρονης ιστορίας της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας.
Από τις πλοκές των έργων του Γ. Μαρή απουσιάζουν το πολιτικό έγκλημα, η δικαστική πλάνη, η σεξουαλική διαστροφή και οι δολοφόνοι κατ΄εξακολούθηση. Ούτε υπάρχει αναφορά σε διαφθαρμένους αστυνομικούς. Φυσικά, αυτά τα χαρακτηριστικά που τα συναντάμε κατά κόρον στη σύγχρονη αστυνομική λογοτεχνία, την εποχή εκείνη δεν είχαν κάνει την εμφάνισή τους στην αστυνομική λογοτεχνία. Αξίζει να σημειωθεί επίσης, ότι ο Γ.Μαρής ποτέ δεν παίρνει το μέρος του δολοφόνου, όπως για παράδειγμα πράττει κατά κανόνα η Πατρίτσια Χάισμιθ.
Οι αρχές της αστυνομικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πότε ακριβώς εμφανίστηκαν στον ελληνικό Τύπο ο όρος «αστυνομικό διήγημα» και «αστυνομικό μυθιστόρημα» ως απόδοση του αγγλικού όρου «detective story» ή «crime story» και του αντίστοιχου γαλλικού «roman policier». Η αστυνομική λογοτεχνία μετρά τους πρώτους οπαδούς της ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα καθώς μεταφράζονταν στα ελληνικά και δημοσιεύονταν ιστορίες γραμμένες από Γάλλους και Άγγλους συγγραφείς. Λόγω της αυξανόμενης ζήτησης Έλληνες συγγραφείς άρχισαν να γράφουν διηγήματα με ξένους ήρωες, γνωστούς από τα περιοδικά, χρησιμοποιώντας ψευδώνυμα που παρέπεμπαν σε ξενικά ονόματα.
Καθώς στην ελληνική πολιτική σκηνή μετά τη δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου κυριαρχούσε ο Ε. Βενιζέλος και ο νέος βασιλιάς Κωνσταντίνος στις 19 Δεκεμβρίου του 1913 συνέβη κάτι αξιοσημείωτο: άρχισε να δημοσιεύεται σε συνέχειες το μυθιστόρημα: «Ο Σέρλοκ Χολμς σώζων τον κ. Βενιζέλον» με χώρο δράσης το Λονδίνο.Μάλιστα διαφημίστηκε ως το πιο πρόσφατο κατόρθωμα του Σέρλοκ Χολμς. Δεν υπήρχε όνομα συγγραφέα, πιθανόν γράφτηκε από κάποιον Έλληνα. Αυτό το έργο εκδόθηκε για πρώτη φορά ως βιβλίο τον Δεκέμβριο του 2013 και πρέπει να θεωρηθεί το πρώτο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα. Ακολουθεί το «Έγκλημα του Ψυχικού» του Παύλου Νιρβάνα που όμως θεωρείται παρωδία του είδους.
Ο Γιάννης Μαρής και τα βασικά πρόσωπα των έργων του
Ήρωας του ήταν ο αστυνόμος Γιώργης Μπέκας, ο χαρακτήρας του οποίου βασίστηκε στον επιθεωρητή Μαιγκρέ του Ζορζ Σιμενόν. Ο Γιώργης Μπέκας μπορεί να είναι δεσπόζουσα φυσιογνωμία, αλλά η παρουσία του στα μυθιστορήματα δεν είναι πάντα δεδομένη. Εμφανίζεται σε 21 από 49 βιβλία αλλά μόνο στα 8 είναι κεντρικό πρόσωπο.
Ο αστυνόμος Μπέκας που σκόπιμα είναι συνταξιούχος για να μην παραπέμπει στην αστυνομία της εποχής, δεν ενδιαφέρεται απλά να λύσει μια υπόθεση αλλά δοκιμάζει να διεισδύσει στην ψυχολογία των ηρώων και να κατανοήσει τις πράξεις τους. Όπως και ο Μαιγκρέ, είναι οικογενειάρχης και συνηθισμένος τύπος που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και παραδοσιακός όσον αφορά τις αντιλήψεις του.
Σε αρκετά μυθιστορήματα εμφανίζεται και ο δημοσιογράφος Μακρής που βοηθά τον Μπέκα στην επίλυση των υποθέσεων και πρόκειται για προσωπείο του συγγραφέα Μαρή. Ενίοτε τις υποθέσεις λύνουν άτομα που συνδέονται τυχαία με μια υπόθεση ή εκδηλώνουν έντονο ενδιαφέρον για την τύχη κάποιου εμπλεκομένου προσώπου.
Θεματικά μοτίβα
Ο Γιάννης Μαρής χρησιμοποίησε το αστυνομικό μυθιστόρημα ως πρόσχημα για να περιγράψει το κλίμα και τα ήθη της μεταπολεμικής Ελλάδας. Κατόρθωσε να συνδυάσει ελαφρά θέματα όπως ερωτικά τρίγωνα, πάθη και εκδίκηση με το αστυνομικό μυθιστόρημα. Άλλωστε και ο κινηματογράφος της εποχής, με τον οποίο επίσης καταπιάστηκε ο Γιάννης Μαρής γράφοντας πλήθος σεναριών για ταινίες, αρέσκεται σε τέτοιου είδους θέματα. Πίσω όμως από τη μικροαστική θεματολογία προβάλλει το κοινωνικό μυθιστόρημα με πολιτικές προεκτάσεις.
Οι ήρωες του είναι συνήθως άνθρωποι ανώτερης κοινωνικής τάξης. Το «Έγκλημα στο Κολωνάκι» που βασίζεται σε πραγματική ιστορία, έρχεται να ταράξει την πίστη στην άμεμπτη ανώτερη τάξη που φαίνεται τώρα καθαρά να διακατέχεται από τα ίδια πάθη με τους ανθρώπους του μόχθου. Χώρος είναι η αστική Αθήνα αλλά και νησιά, όπως Μύκονος και Ύδρα, καθώς και αρχαιολογικοί χώροι όπως Δελφοί. Πολλά έργα του αναφέρονται σε πολιτικά ζητήματα, όπως «Η Εξαφάνιση του Τζων Αυλακιώτη» αλλά δεν μπορούν να χαρακτηριστούν πολιτικά μυθιστορήματα.
Τα θέματα ποικίλουν: οικογενειακές τραγωδίες, αρχαιοκαπηλία, πολιτικές αντιπαλότητες, φιλαργυρία, προδοσία κτλ. Σχεδόν πάντα το κίνητρο είναι ερωτικό, ακόμη κι αν η υπόθεση δεν είναι ερωτικής φύσεως, πάντα κάποιο πρόσωπο θα υποκινείται από ερωτικό ενδιαφέρον. Γι΄αυτό και είναι συχνή η παρουσία του ζιγκολό και της μαιτρέσσας, οι οποίοι επιδιώκουν με δόλια μέσα να καρπωθούν πλούτο και να εισχωρήσουν στον χώρο της χλιδής και της πολυτέλειας. Αυτή ακριβώς η σύγκρουση είναι που οδηγεί στο έγκλημα.
Η συνηθέστερη μέθοδος συγκάλυψης ενός φόνου είναι η πλαστοπροσωπία: ο νεκρός αποδεικνύεται ζωντανός, ο ζωντανός παριστάνει άλλον. Κρυφές σεξουαλικές σχέσεις κινούν τα νήματα και κατευθύνουν τους ήρωες. Ο Γ. Μαρής θέτει στον αναγνώστη του ένα αίνιγμα και τον καλεί να το λύσει.
Το αστυνομικό ως λαϊκή λογοτεχνία
Ο ίδιος ο Μαρής θεωρούσε πως τα έργα του ανήκουν στη «λαϊκή λογοτεχνία» δηλαδή τα θεωρούσε μεν ψυχαγωγικά αναγνώσματα αλλά δίχως λογοτεχνική αξία. Από τους λογοτέχνες της εποχής του – καθώς ήταν ο εμπνευστής του «Μυθιστορήματος των Τεσσάρων» (Μυριβήλης, Καραγάτσης, Βενέζης, Τερζάκης) που δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στην «Ακρόπολι»- θαύμαζε και θεωρούσε σπουδαίο λογοτέχνη τον Καραγάτση. Οι κριτικοί λένε πως ο Γ. Μαρής μιμήθηκε το ύφος του στο «Το μυστικό του Άσπρου Βράχου».
Όσον αφορά τα δικά του έργα δήλωνε πως του άρεσε να είναι προσιτός και δημοφιλής στο ευρύ κοινό χρησιμοποιώντας μια γλώσσα απλή για να διαβάζεται από όλους. Βέβαια, το αστυνομικό μυθιστόρημα για πολλές δεκαετίες θεωρούνταν παραφιλολογία και υποδεέστερο είδος, επειδή ακριβώς ως πρώτο μέλημα θέτει την ψυχαγωγία του αναγνωστικού κοινού διαθέτοντας μια περίτεχνη πλοκή που όμως δεν εμβαθύνει στους χαρακτήρες και δεν ενδιαφέρεται για την ψυχολογία των ηρώων.
Αστυνομική λογοτεχνία και αρχαία τραγωδία
Πολλοί μελετητές επισημαίνουν ότι το αστυνομικό αφήγημα στηρίζεται στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Στην τραγωδία οι ήρωες διακατέχονται από πάθη που τους παρακινούν σε εσφαλμένες ενέργειες, των οποίων τις συνέπειες τελικώς υφίστανται. Εάν αφαιρέσουμε τον πόνο του τραγικού ήρωα και τη συμπόνοια του θεατή, θα έχουμε την πλοκή ενός αστυνομικού μυθιστορήματος. Το αστυνομικό αφήγημα δεν ενδιαφέρεται να φωτίσει την ψυχολογία των ηρώων παρά μόνο ως κίνητρο ενός εγκλήματος. Τα πρόσωπά είναι φιγούρες και εκτελεστές πράξεων.
Επιπλέον, οι θάνατοι στις τραγωδίες είναι κατά κύριο λόγο δολοφονίες. Η Κλυταιμνήστρα και ο Αίγισθος σκοτώνουν τον Αγαμέμνονα και σκοτώνονται στη συνέχεια από τον Ορέστη, η Μήδεια σκοτώνει τα παιδιά της, ο Οιδίποδας σκοτώνει τον πατέρα του Λάιο και ο Ετεοκλής σκοτώνει τον αδερφό του Πολυνείκη κ.α.
Οι θάνατοι αυτοί επιφέρουν στον θεατή της αρχαίας τραγωδίας οίκτο, φόβο ή και κάθαρση. Οτιδήποτε και εάν συμβεί, προξενεί μια ευχαρίστηση του θεατή που τραβάει το ενδιαφέρον του ώστε να παρακολουθήσει τη συνέχεια. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο αστυνομικό αφήγημα όπου δε γεννιέται καν η ανάγκη της οδύνης και της θλίψης για τον χαμό ενός προσώπου αφού τα πρόσωπα είναι απλά εκτελεστές πράξεων. Επομένως, μένει μόνο η αγωνία της συνέχειας και της τελικής λύσης της υπόθεσης.
Τέλος, ένα άλλο κοινό σημείο που έχει επισημανθεί ανάμεσα στο αστυνομικό αφήγημα και την αρχαία τραγωδία είναι το γεγονός ότι οι χαρακτήρες των ηρώων δεν αλλάζουν, δεν εξελίσσεται ο τρόπος σκέψης τους και δεν αλλάζει η συμπεριφορά τους μέχρι να έρθει η στιγμή της συνειδητοποίησης , όταν δηλαδή θα είναι πλέον πολύ αργά. Αυτό στη τραγωδία εξηγείται από το ότι οι ενέργειες των ηρώων είναι προκαθορισμένες από τη μοίρα που ορίζει την ύπαρξή τους. Έτσι, και στη αστυνομική λογοτεχνία κατά βάση δεν υπάρχει μεταμέλεια του δράστη μέχρι την τελική σύλληψη και παραπομπή του στη δικαιοσύνη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
-
- Φιλίππου Φ.,(2018) Ιστορία της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας.Ο Γιάννης Μαρής και οι άλλοι, Εκδόσεις Πατάκη
- Μερακλής , Μ. Γ. Το έγκλημα στη λογοτεχνία, Διαβάζω 239 (16 Μαΐου 1990, αφιέρωμα “Το έγκλημα – απόπειρες ερμηνείας”)
- Φιλίππου Φ. , Ο Γιάννης Μαρής, η εποχή του και η αστυνομική λογοτεχνία
https://crimefictionclubgr.wordpress.com/opinion-greek-detective-stories/marisss/
- Αποστολίδης Α. Ο συγγραφικός κόσμος του Γιάννη Μαρή, Ομιλία του Ανδρέα Αποστολίδη στην εκδήλωση της ΕΛΣΑΛ για τον Γιάννη Μαρή
https://crimefictionclubgr.wordpress.com/opinion-greek-detective-stories/maris1/
- Μπακουνάκης Νίκος, Μαρής http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=513130
- Κοντοπίδου Α.(2009), Πτυχές του αστυνομικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, Μεταπτυχιακή Εργασία Α.Π.Θ.
