Φειδίας, ο γλύπτης των θεών

Ο Φειδίας γεννήθηκε στις αρχές του 5ου αιώνα στην Αθήνα. Ήταν γιος του Χαρμίδη, συγγενής του ζωγράφου Πάναινου και στενός συνεργάτης του Περικλή. Ο Φειδίας υπήρξε ο μεγαλύτερος γλύπτης της ελληνικής αρχαιότητας και ο σημαντικότερος της Κλασικής εποχής, κατά την οποία και άκμασε η τέχνη του. Αν και αρχικά ασχολήθηκε με την ζωγραφική, όπου είχε μεγάλη κλίση, στην πορεία στράφηκε στην γλυπτική μαθητεύοντας κοντά στον Αθηναίο γλύπτη Ηγία και στον Αργείο Αγελάδα. Ο Φειδίας έγινε διάσημος για τα αγάλματα θεών που φιλοτέχνησε, στα οποία απέδιδε με εξαιρετική επιτυχία, σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, την ιδιαίτερη φύση του καθενός, το ολύμπιο, το απολλώνιο ύφος. Χρησιμοποιούσε το ξύλο, το μάρμαρο, τον χαλκό, όμως προτιμούσε να δουλεύει με τον χαλκό παρά με το μάρμαρο όπως ήταν πιο σύνηθες. Αποτέλεσε τον πρώτο γλύπτη που συνδύασε το ελεφαντόδοντο και το χρυσό σαν υλικά στην γλυπτική τέχνη. Η τεχνική του βασιζόταν ουσιαστικά στο ξύλο, το οποίο αποτελούσε το σώμα των αγαλμάτων και έχοντας ως βάση αυτό, τα έντυνε με στρώματα χρυσού και πλάκες ελεφαντοστού. Ο Φειδίας δημιούργησε μοναδικά αγάλματα, απεικονίσεις σπουδαίων ιστορικών γεγονότων και συνέδεσε το όνομα του με μερικά από τα πιο θαυμαστά έργα τέχνης, ένα εκ των οποίων συγκαταλέχθηκε και στα επτά θαύματα του κόσμου (το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία). Δυστυχώς, η φήμη του σπουδαίου γλύπτη βασίζεται σε έργα που δεν υπάρχουν πια. Μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, θεωρήθηκε ευσέβεια να καταστρέφονται τα αγάλματα των θεών που σύμφωνα με τους πιστούς, χρησιμοποιούνταν για ειδωλολατρικούς σκοπούς. Λόγω του ότι εκείνη την περίοδο καταστράφηκαν αρκετά σπουδαία έργα, δημιουργήθηκαν μεταγενέστερα αντίγραφα, σαφώς μετριότερα των πρωτοτύπων αλλά μας βοηθούν να φανταστούμε το μεγαλείο τους.

Ο Φειδίας και το έργο του

Τα πρώτα βήματα του Φειδία στην γλυπτική τέχνη ξεκινούν γύρω στο 465 π.Χ. όταν εξουσίαζε ο πολιτικός Κίμωνας, γιος του νικητή στρατηγού στη μάχη του Μαραθώνα, Μιλτιάδη. Τα πρώτα έργα του ήταν αφιερωμένα στην μνήμη της νίκης των Ελλήνων κατά των Περσών στον Μαραθώνα. Ο Φειδίας ανέλαβε ένα γλυπτικό σύμπλεγμα από ορείχαλκο που θα βρισκόταν στους Δελφούς, που περιελάμβανε αγάλματα του Απόλλωνα και της Αθηνάς, μαζί με άλλων ηρώων μαχητών της μάχης αλλά και του στρατηγού Μιλτιάδη. Γύρω στο 450 π.Χ. χρονολογείται το χάλκινο πρωτότυπο του Απόλλωνα του Kassel, το οποίο δεν είναι αποδεκτό απ’ όλους τους ερευνητές ως έργο του περίφημου γλύπτη. Ο Απόλλωνας εδώ αναπαρίσταται με μακριά μαλλιά πλεγμένα γύρω από το κεφάλι, ορθός και γυμνός. Στο αριστερό του χέρι κρατούσε τόξο και στο δεξί κλαδί δάφνης. Έπειτα έχουμε αναφορές για άλλα έργα του όπως ο Απόλλωνας του Τιβέρεως και ο Ζεύς της Δρέσδης που δεν είναι σίγουρο εάν έγινε από τον ίδιο τον γλύπτη ή τον μαθητή του Αγοράκριτο. Αργότερα, ο Φειδίας έστησε στην Ακρόπολη το κολοσσιαίο άγαλμα «Τη μεγάλη χαλκή Αθηνά», όπως την αποκάλεσε ο Παυσανίας, που αργότερα ονομάστηκε Πρόμαχος. Το συγκεκριμένο έργο ήταν ανάθημα της Αθήνας στην Ακρόπολη και κατασκευάστηκε από τα λάφυρα της νίκης. Η παράδοση έλεγε πως η επίχρυση μύτη του κονταριού της φαινόταν από το Σούνιο όπως αστραποβολούσε στον ήλιο, καθώς το άγαλμα είχε ύψος περίπου 8 με 9 μέτρα. Ήταν τοποθετημένο μεταξύ Προπυλαίων και Ερεχθείου, όπου διατηρείται έως και σήμερα το βάθρο του. Τα αντίγραφα της Αθηνάς της Λήμνιας, αφιέρωμα των κληρούχων της Λήμνου στην Ακρόπολη, μαρτυρούν την επιτυχία του Φειδία στην απόδοση της αυστηρής αλλά και τρυφερής υπόστασης της παρθενικής θεάς, ταυτόχρονα. Ήταν και αυτή χάλκινη, έργο φημισμένο για το κάλλος του προσώπου και τις θαυμάσιες αναλογίες των χαρακτηριστικών. Στεκόταν ορθή με το δόρυ, την περικεφαλαία στο χέρι και την αιγίδα λοξά στο στήθος.

Μετά την εξορία του Κίμωνα, την πολιτική εξουσία ανέλαβε ο Περικλής και αυτό σηματοδοτεί την δεύτερη περίοδο της δράσης του Φειδία, που ήταν και η ακμάζουσα. Ο Περικλής χρησιμοποίησε τα χρήματα της Δηλιακής Συμμαχίας για την ανοικοδόμηση και τη διακόσμηση της Αθήνας και ιδιαίτερα των ναών της Ακρόπολης και πρωτίστως του Παρθενώνα. Ο γλύπτης ήταν γνώστης των μυστικών της αρχιτεκτονικής έως τότε και έτσι διορίστηκε από τον Περικλή γενικός επόπτης των έργων που γίνονταν στην Ακρόπολη. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, επιστατούσε στην εκτέλεση όλων των εργασιών πάνω στην Ακρόπολη (πάντων επίσκοπος ήν Φειδίας).

Ο Παρθενώνας χτίστηκε στην θέση ενός παλαιότερου, ο οποίος άρχισε να χτίζεται μετά τους Περσικούς πολέμους αλλά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Κατασκευάστηκε ολόκληρος από μάρμαρο Πεντέλης. Ο Φειδίας ανέλαβε εκτός από την επιστασία και την διακόσμηση του Παρθενώνα. Ο Φειδίας ήταν αρκετά πρωτοπόρος και για την πραγματοποίηση των σχεδίων του για την γλυπτική διακόσμηση του ναού, χρειαζόταν μεγάλη χρηματική δαπάνη.

Η παρουσία της ζωοφόρου εξωτερικά, στο επάνω μέρος των τοιχών του σηκού, αποτελούσε αρχιτεκτονική ιδιομορφία. Η συγκεκριμένη ήταν ακόμα πιο ξεχωριστή λόγω του γλυπτού διακόσμου, ενώ είχε συνολικά 160 μέτρα μήκος και 1 μέτρο ύψος. Αναπαριστούσε την πομπή των Παναθηναίων και την παράδοση του νεοφασμένου πέπλου της θεάς, που γινόταν κατά την διάρκεια της γιορτής των Παναθηναίων. Στη νοτιοδυτική γωνία παρατηρούμε πως η πομπή δεν έχει ξεκινήσει ακόμα και νεαροί ιππείς ετοιμάζονται να πάρουν μέρος στην πομπή χωρίς να έχουν ακόμα ιππεύσει. Στην βορειοδυτική γωνία η πομπή είχε ξεκινήσει ενώ στις μακριές πλευρές του σηκού μπορούσαμε να απολαύσουμε όλη την πομπή να εξελίσσεται με έφιππους, αρματόδρομους, άνδρες που οδηγούσαν τα ζώα σε θυσία, με κανηφόρους και θαλλοφόρους και άλλες μορφές που κρατούσαν τα απαραίτητα για τελετές σκεύη. Στην ανατολική πλευρά, όπου είναι και η είσοδος του σηκού αναπαρίστανται σε δύο ομάδες οι Δώδεκα Ολύμπιοι θεοί, οι οποίοι παρακολουθούν την πομπή στραμμένοι προς τις δυο μακριές πλευρές του σηκού. Η μία ομάδα είναι στραμμένη προς την άλλη και μεταξύ τους παριστάνεται η παράδοση του πέπλου της θεάς στον άρχοντα-βασιλέα. Οι μορφές είναι όλες εξιδανικευμένες και αποτελούν δείγματα κλασικού κάλλους και ενσαρκώνουν το κλασικό ύφος και ιδεώδες.

Ο Φειδίας διακόσμησε και τις 92 μετόπες του ναού με ανάγλυφα που καμία άλλη πόλη έως τότε δεν είχε τολμήσει λόγω του ανυπολόγιστου κόστους. Τα θέματα που διάλεξε ο γλύπτης εξιστορούν αγώνες της Αθήνας και των Αθηναίων. Στην ανατολική πλευρά παριστανόταν η Γιγαντομαχία, στη δυτική η Αμαζονομαχία, στη νότια η Κενταυρομαχία και στη βόρεια σκηνές από την άλωση της Τροίας.

Ολόγλυφες ήταν και οι μορφές των αετωμάτων. Στο ανατολικό αέτωμα εξιστορείται η γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία, όπου στο κέντρο τοποθετήθηκε ο ολύμπιος θεός και γύρω του διάφοροι θεοί που πληροφορούνται για το ευχάριστο γεγονός. Στην δεξιά γωνία έχουμε το άρμα της Σελήνης να βυθίζεται στον ωκεανό και στην αριστερή γωνία το άρμα του ηλίου να αναδύεται απ’αυτόν. Στο δυτικό αέτωμα, παριστάνεται η διαμάχη της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα για το ποιός θα έχει υπό την προστασία του την πόλη της Αθήνας. Στο κέντρο εικονίζονται οι δύο θεοί που προσέφεραν δώρα στην πόλη, ενώ αττικοί ήρωες και μυθικοί πρόγονοι παρακολουθούν ως κριτές. Στις γωνίες παρίστανται το πιο πιθανόν, οι ποταμοί της πόλης, Ιλισός και Κηφισός και η κρήνη Καλλιρρόη. Αυτό που πρέπει να παρατηρήσουμε σε όλη την δουλειά του Φειδία είναι ο τρόπος που αποδίδει τα σώματα, την δομή των οστών και των μυών, η κίνηση των μορφών και η εσωτερική ζωντάνια που διοχετεύεται στον θεατή. Το μεγαλύτερο τμήμα της ζωοφόρου και μεγάλος αριθμός των μετοπών βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο και μαζί με τα αετώματα αποτελούν τα “Ελγίνεια Μάρμαρα” που αφαιρέθηκαν από τα συνεργεία του λόρδου Elgin από το 1800 ως το 1812.

Ο Φειδίας, εκτός από τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του Παρθενώνα φιλοτέχνησε και άλλα σημαντικά έργα που επηρέασαν καθοριστικά τους σύγχρονους και μεταγενέστερους γλύπτες. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται δύο από τα μεταγενέστερα έργα του Φειδία, τα οποία ξεχώρισαν στην αρχαία Ελλάδα, τα χρυσελεφάντινα λατρευτικά αγάλματα του Δία στην Ολυμπία και της Αθηνάς Παρθένου στην Ακρόπολη. Τα αγάλματα αυτά ήταν φτιαγμένα από ελεφαντόδοντο και θεωρήθηκαν κορυφαία της τέχνης της αρχαίας Ελλάδας. Πολλά αντίγραφα έχουν δημιουργηθεί από τότε, ενώ θα πρέπει να γνωρίζουμε πως τα γλυπτά στα μουσεία μας είναι κυρίως ρωμανικά αντίγραφα, φτιαγμένα για συλλέκτες και ιδιώτες που τα αγόραζαν για ενθύμιο και για να διακοσμούν δημόσιους κήπους και λουτρά.

Συγκεκριμένα, το 447 πιθανότατα άρχισε να φιλοτεχνεί το αριστούργημά του, τη Χρυσελεφάντινο Παρθένο, που θα στηνόταν στο σηκό του Παρθενώνα, την οποία αποπεράτωσε το 438. Το άγαλμα ήταν ένα γιγαντιαίο ξύλινο ομοίωμα από ξύλο εσωτερικά, ύψους 11 μέτρων, ντυμένο με πολύτιμο υλικό: η πανοπλία από χρυσάφι και το δέρμα από ελεφαντόδοντο. Η ασπίδα και κάποια μέρη της πανοπλίας είχαν έντονα λαμπερά χρώματα και τα μάτια της ήταν φτιαγμένα από χρωματιστά πετράδια. Η χρυσή περικεφαλαία ήταν στολισμένη με γρύπες ενώ την ασπίδα διακοσμούσε εξωτερικά ανάγλυφη παράσταση της Αμαζονομαχίας. Λέγεται μάλιστα πως ο Φειδίας είχε δώσει σε μια από τις μορφές που μάχονταν τις Αμαζόνες την μορφή του και σε μια άλλη του Περικλή, πράγμα για το οποίο κατηγορήθηκε αργότερα. Στο εσωτερικό της ασπίδας υπήρχε γραπτή παράσταση της Γιγαντομαχίας ενώ στα πέδιλα απεικονιζόταν η Κενταυρομαχία. Στο δεξί της χέρι κρατούσε τη Νίκη σε φυσικό μέγεθος γυναίκας και στο αριστερό της ασπίδα που ακουμπούσε στο βάθρο. Στην βάση του αγάλματος υπήρχε η ανάγλυφη παράσταση του μύθου της γέννησης της Πανδώρας. Η θεά προκαλούσε δέος αντλούμενο από την υπερφυσική της φύση, η οποία αν και αυστηρή ήταν ταυτόχρονα γαλήνια. Όλες οι πηγές συμφωνούν πως το έργο αυτό του Φειδία είχε μια ευγένεια που δημιουργούσε μια διαφορετική σημασία για το θείο, εντελώς διαφορετική από τις έως τότε δεισιδαιμονίες.

Ο Φειδίας κατηγορήθηκε από τους εχθρούς του πως είχε υπεξαιρέσει ένα μέρος από το χρυσάφι που του είχαν εμπιστευτεί για την δημιουργία του αγάλματος. Ο γλύπτης είχε φροντίσει κατά την κατασκευή του αγάλματος να κάνει τα μέρη αποσπόμενα έτσι ώστε να μπορεί να τα αποσυναρμολογήσει και να τα ζυγίσει. Τα βάρος του χρυσού ήταν ακέραιο αλλά ο Φειδίας κατηγορήθηκε ξανά για ύβρη λόγω της απαθανάτισης του Περικλή και του ιδίου στην ασπίδα της θεάς. Έτσι φυλακίστηκε και αργότερα κατέφυγε στην Πελοπόννησο.

Τότε ήταν που δημιούργησε το περίφημο και κολοσσιαίο ήταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία. Ήταν το ωριμότερο και το τελειότερο δημιούργημα από τα έργα του καλλιτέχνη. Κατασκευάστηκε γύρω στο 432 π.Χ. και είχε ύψος περίπου 12 μέτρα. Ο θεός παριστανόταν καθιστός πάνω σε θρόνο με Νίκη στο δεξί και σκήπτρο στο αριστερό χέρι. Ο θρόνος ήταν κατασκευασμένος από τους μαθητές του, Πάναινο και Κολώτη, με μυθολογικές παραστάσεις. Τα γυμνά μέρη ήταν φτιαγμένα από ελεφαντόδοντο και την ρόμπα του ήταν καλυμμένη από χρυσά φύλλα, διακοσμημένα με κρίνους και ζωδιακές σκηνές. Τα σανδάλια του ήταν χρυσά, όπως η γενειάδα και τα μαλλιά του ενώ το κεφάλι του ήταν στεφανωμένο με ένα ασημένιο στεφάνι ελιάς. Το άγαλμα ήταν δυσανάλογο με τον σηκό του ναού κι έδινε την εντύπωση πως αν ο θεός σηκωνόταν θα γκρέμιζε τη στέγη. Σήμερα θεωρείται ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου. Δυστυχώς ο μεγάλος γλύπτης κατηγορήθηκε και πάλι για κατάχρηση και κλοπή χρυσού και φυλακίστηκε ως το θάνατό του.

Το 1958 οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν το εργαστήριο του Φειδία στην Ολυμπία, με υπολείμματα από εργαλεία και καλούπια που χρησιμοποιούσε ο γλύπτης για να δημιουργήσει το χρυσελεφάντινο άγαλμα το οποίο καταστράφηκε από πυρκαγιά στην Κωσταντινούπολη όπου το μετέφερε μετά από πολλούς αιώνες ο Μέγας Κωνσταντίνος. Μέσα σε όλα αυτά τα αντικείμενα του βρέθηκε και ένα μαύρο στιλπνό καπέλο με την επιγραφή “Φειδίου ειμί”. Τον 5ο αιώνα το εργαστήριο μετατράπηκε σε παλαιοχριστιανική τρίκλιτη βασιλική.

Ο Φειδίας δημιούργησε και άλλα έργα, που στόλιζαν πολλές πόλεις της αρχαίας Ελλάδας. Ήταν τόσο σημαντικός για την Ελλάδα όσο και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι για την Ιταλία. Ο «Χρυσός αιώνας» χρωστάει μεγάλο μέρος από τη λάμψη του στον εξαίρετο αυτό καλλιτέχνη.

Βιβλιογραφία

• “Το Χρονικό της Τέχνης”, E.H. Gombrich

• “Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη”, J. Boardman

• “Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας”, Γ. Κοκκόρου- Αλευρά

• wikipedia

• Η μηχανή του χρόνου