Έζρα Πάουντ, 32 ποιήματα

Έζρα Πάουντ, 32 ποιήματα

Στην παρούσα, καλαίσθητη οπωσδήποτε, έκδοση ο Γιάννης Λειβαδάς αποδίδει στα νέα ελληνικά τριάντα δύο ποιήματα του Έζρα Πάουντ. Στην Εισαγωγή του (σ. 9-17) ο μεταφραστής παρουσιάζει την περίπτωση Πάουντ: Δεν μένει σε βιογραφικά στοιχεία (αυτά συγκεντρώνονται στο Χρονολόγιο), αλλά στο έργο του ποιητή, στη συμβολή του στα γράμματα, στις επιδράσεις που άσκησε. Στις εισαγωγικές αυτές σελίδες εντοπίζονται και ορισμένες τοποθετήσεις του μεταφραστή (που δεν πρέπει να ξεχνάμε πως έχει και την ιδιότητα του ποιητή) για την ποίηση σήμερα. Όταν, δείγματος χάριν, σχολιάζει πως ο Πάουντ θεωρούσε «άτονες και αόριστες» τις απόψεις για τη λογοτεχνία που επικρατούσαν τον καιρό του, προσθέτει: «όπως βρίσκει τις αντίστοιχες σημερινές και κάθε σοβαρός ποιητής στις μέρες μας» (σ. 10), εκφράζοντας, αν τον διαβάζω σωστά, μια πικρία. Προσωπική τοποθέτηση (απλώς επισημαίνω, δίχως πρόθεση να δηλώσω συμφωνία ή διαφωνία) εκφράζεται και στο σημείο όπου, με αφορμή τη φανοποιεία, την μελοποιεία και τη λογοποιεία (sic) του Πάουντ, γίνεται λόγος για «αυτονόητη λειτουργική και αισθητική ανάγκη της ποίησης να αποφεύγει κάθε δευτερεύον, διακοσμητικό ή μη αναγκαίο στοιχείο το οποίο δεν προσφέρει στο ποίημα παρά συμφόρηση» (σ. 10-11· υπογραμμίζω εγώ). Ιδιαίτερα σημαντικές (αν μη τι άλλο για να συναισθανθούμε το βιβλίο και τον δημιουργό του -και τώρα εννοώ τον Λειβαδά, όχι τον Πάουντ) θεωρώ τις τελευταίες παραγράφους της Εισαγωγής, από τις οποίες παραθέτω επιλεκτικά (αλλά καλώ τον αναγνώστη να διαβάσει προσεκτικά): «η δουλειά έγινε υπηρετώντας μονάχα τις προσταγές της Μούσας» (σ. 16), «Ζητήματα, ως προς την εμπέδωση και την κρίση, θεωρώ πως δεν υφίστανται, γιατί τα έργα είναι πολύ σημαντικά, υφίσταται μόνο ευθύνη» (σ. 16), «Πολλά έχει να μάθει κανείς, αλλά μόνο υπό την έννοια πως γνωρίζει ότι οφείλει να μάθει. Ειδάλλως αυτό που μαθαίνεται το γνωρίζει ήδη» (σ. 17). Τα ποιήματα, στα οποία θα φτάσω παρακάτω, καλύπτουν τις σελίδες 19-68. Ακολουθούν οι, ογδόντα στο σύνολο, σημειώσεις του μεταφραστή (σ. 69-87), οι περισσότερες εκ των οποίων (σημ. 22 κ.ε.) αφορούν τα τέσσερα Κάντος που κλείνουν τη συλλογή. Ο αριθμός μπορεί να φαίνεται μεγάλος, ίσως και υπερβολικός, θεωρώ όμως πως δεν είναι. Οι σημειώσεις αποτελούν πολύτιμο βοήθημα για τον αναγνώστη που θέλει να παρακολουθήσει τα ποιήματα από κοντά, χωρίς να χρειάζεται να διακόπτει σε τακτά διαστήματα και να καταφεύγει σε άλλες πηγές. Τέλος, δίνεται ένα Χρονολόγιο (σ. 89-92) που κατατοπίζει σχετικά με κάποια βασικά σημεία της ζωής του Πάουντ. Η ύπαρξή του συντελεί και στην απογύμνωση της Εισαγωγής από τα βιογραφικά στοιχεία του ποιητή.

Στάθηκα ακίνητος κι έγινα δέντρο μες στο δάσος

Η έκδοση δεν είναι δίγλωσση, αλλά ο αναγνώστης μπορεί να βρει εύκολα τα ποιήματα του Πάουντ στο διαδίκτυο. Για όσους έχουν ανάλογες ανάγκες με μένα όταν διαβάζουν ποίηση από μετάφραση, παραθέτω εδώ τους αγγλικούς τίτλους των ποιημάτων της έκδοσης (σε δύο περιπτώσεις οι τίτλοι ήταν εξ αρχής στα ελληνικά): “The Tree”, “And Thus In Nineveh”, “Fratres Minores”, “Autumn”, “Paracelsus In Excelsis”, “Francesca”, «Δώρια», “The Picture”, “The Garret”, “The Garden”, “Salutation”, “The Temperaments”, “Meditatio”, “The Rest”, “The Seeing Eye”, «Το Καλόν», “Ancora”, “Liu Ch’e”, “In a Station of the Metro”, “Shop Girl”, “Further Instructions”, “The Lake Isle”, “Albatre”, “Epilogue”, “The Encounter”, “The Embankment”, “Monumentum Aere, Etc.”, “Hugh Selwyn Mauberley”· ακολουθούν τα εξής τέσσερα Κάντος: XVI (απόσπασμα), XVII, XLIX, LXXXI. Ο μεταφραστής μάς πληροφορεί πως αντλεί το υλικό του: «από τις συλλογές TheCantos, Ripostes, Lustra, από το περιοδικό “Blast”, και από το αρχείο των σκόρπιων, πρώιμών του έργων [ενν. του Πάουντ] που κυκλοφόρησαν καθυστερημένα» (σ. 16), δεν μας εξηγεί όμως με ποιο κριτήριο επέλεξε ειδικά τα συγκεκριμένα ποιήματα. Η αλήθεια είναι πως τα συντριπτικά περισσότερα ποιήματα της συλλογής, που είναι σύντομα ως επί το πλείστον (μόλις δύο στίχων τα μικρότερα), είναι συγκεντρωμένα στο Personae. Theshorterpoems(βλ. και την ελληνική μετάφραση του Ηλία Κυζηράκου, Personae. Τα Κάντο της Πίζας. Εκλογή απ’ τα Κάντο. Δωδώνη: Αθήνα-Γιάννινα 1984). Για την ακρίβεια, στην τέταρτη αναθεωρημένη έκδοση (New York: New Directions 1990), που έχω στα χέρια μου, εντοπίζω και τα είκοσι οχτώ ποιήματα της συλλογής του Λειβαδά (δεν αναφέρομαι εδώ, για ευνόητους λόγους, στα τέσσερα Κάντος): Τα είκοσι έξι είναι στο κύριο σώμα του βιβλίου, και δύο μόνο από αυτά, τα «Φθινόπωρο» και «Ανάχωμα», στο τρίτο παράρτημα (σ. 267, 268). Αυτά προς διευκόλυνση του βιβλιόφιλου αναγνώστη. Προτού προχωρήσω, προτείνω να αφουγκραστούμε (μαζί με το ποίημα που παρέθεσα παραπάνω, που είναι το ενδέκατο της συλλογής) λίγη ποίηση· λίγο Πάουντ, λίγο Λειβαδά.

Meditatio

Όταν προσεκτικά εξετάζω τις περίεργες συνήθειες
των σκύλων
κατ’ ανάγκη συμπεραίνω
πως ο άνθρωπος είναι ζώο ανώτερο.

Σαν εξετάζω τις περίεργες συνήθειες του ανθρώπου
ομολογώ, φίλε μου, πως τα χάνω.

Του καφετζή τα πάθη

Είναι πάντα ευτύχημα να έχουμε καινούργιες, προσεγμένες, μεταφράσεις μεγάλων ποιητών στη γλώσσα μας. Με αυτό δεδομένο, προβαίνω σε κάποιες επιμέρους παρατηρήσεις για το βιβλίο του Λειβαδά. Όπως υπαινίχθηκα ήδη, χρήσιμη θεωρώ πως θα ήταν η μνεία των αγγλικών τίτλων των ποιημάτων ή/και της συλλογής από την οποία αντλήθηκε το καθένα. Πέρα από αυτό, από το ποίημα «Ο κήπος» έχει αφαιρεθεί, αδικαιολόγητα, η προμετωπίδα (Enrobedeparade. Samain). Στην Εισαγωγή του (σ. 9) ο μεταφραστής αναφέρεται στον Εικονισμό και τον Βορτισισμό (απόδοση του “vorticism”· στα ελληνικά θα τον βρείτε επίσης: «βορτικισμό», «στροβιλισμό», «δινισμό»): «Ο Έζρα Πάουντ ήταν […] δημιουργός του κινήματος του Εικονισμού (1909)». Υπάρχει κάποια ασυνέπεια εδώ με τη σ. 90: «Το 1912 ο Πάουντ συμμετείχε στη δημιουργία του κινήματος του “Εικονισμού”». Σε ό,τι αφορά τις σημειώσεις, έκανα ήδη λόγο για τη μεγάλη έκτασή τους: Κάποιες καταλαμβάνουν περισσότερες από είκοσι γραμμές. Δεν βρίσκω τίποτα μεμπτό σε αυτό, ειδικά μάλιστα εφόσον ο Λειβαδάς αποφεύγει να τις εκμεταλλευτεί για να ερμηνεύσει σημεία των ποιημάτων (επιλογή που σαφώς επικροτώ). Παρουσιάζει μύθους, ιστορικά πρόσωπα, λογοτέχνες κ.ά. δίνοντας την εντύπωση πως το απολαμβάνει τόσο ώστε ο αναγνώστης καλείται να μοιραστεί το συναίσθημα μαζί του. Ωστόσο, στη σημείωση 78, για να μείνω σε μία περίπτωση μόνο, όπου σχολιάζει τον στίχο «ούτε χώρος περίσσευε για το απόλυτο Ειδώς» (“nor was place for the full Ειδώς”), η εξήγηση «ο Πάουντ εδώ εννοεί τον πλατωνικό κόσμο των Ιδεών» δεν είναι επαρκής: Αποτυγχάνει να διαφωτίσει ως προς το περιεχόμενο του στίχου τον αναγνώστη που δεν είναι a priori εξοικειωμένος με τον Πλάτωνα, ίσως όμως ακόμα και αυτόν που είναι· ο έλληνας αναγνώστης φαντάζομαι πως αναγνωρίζει ως μετοχή (αρσενικού γένους) το «Ειδώς», δεν το διαβάζει ως ουσιαστικό («Είδος»). Η απόδοση και ο σχολιασμός των Κάντος όμως δεν είναι μια καθόλου εύκολη υπόθεση. Σε ό,τι αφορά τώρα τη διαδικασία της μετάφρασης ειδικά, που έγινε όπως είπαμε υπό τις προσταγές της Μούσας, θεωρώ πως ο Λειβαδάς καταπιάστηκε με υπευθυνότητα με την ποίηση του Πάουντ. Αν μου επιτρέπεται να υπεισέλθω σε λεπτομέρειες, σημειώνω πως ίσως λιγότερο πετυχημένη μου φαίνεται η απόδοση του ποιήματος «Οι υπόλοιποι». Διατηρώ όμως την εντύπωση πως αυτό οφείλεται σε σημεία όπως τα ακόλουθα: «εραστές της ομορφιάς, πεινασμένοι,/ που τα συστήματα σάς διέλυσαν,/ όντας ανήμποροι μπροστά στην εξουσία», «εσείς που γνωρίζεται από πρώτο χέρι»· στο πρώτο η χρήση της μετοχής (που θα μπορούσε, πιστεύω, να απουσιάζει) ενδέχεται να ξενίσει (στιγμιαία μοιάζει να προσδιορίζει «τα συστήματα»), και στο δεύτερο η κατάληξη του ρήματος, που φαντάζομαι πως οφείλεται σε απροσεξία, μπορεί να προκαλέσει σύγχυση, εφόσον ο τύπος «γνωρίζεται» υπάρχει στα ελληνικά, δεν είναι όμως φυσικά ταυτόσημος με το «γνωρίζετε».

Ό,τι αγαπάς πολύ αυτό απομένει,/ όλα τ’ άλλα είναι σκουριά

Θα ήθελα να κλείσω όπως άρχισα, με λόγο ποιητικό, ώστε να απολαύσουμε λίγη ακόμα από την ποίηση του Πάουντ. Πριν από την απόδοση του Λειβαδά δίνω μια αρκετά παλαιότερη, του Γιώργου Σεφέρη (αριστερά). Δεν το κάνω καθόλου για να συγκρίνουμε ή να επιλέξουμε την καλύτερη –αλίμονο αν μέναμε προσκολλημένοι σε παλαιότερες μεταφράσεις και δεν επιχειρούσαμε νέες. Γιατί τότε δυο μεταφράσεις δίπλα-δίπλα; Για να απολαύσουμε διπλά την ποίηση: Έχει πάντα αξία να βλέπουμε τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνεται (και μεταγράφεται) η ποίηση και πρέπει να κατανοήσουμε πως δεν οφείλουμε (ούτε δικαιούμαστε κατά τη γνώμη μου) να επιλέγουμε μια εκδοχή σε βάρος μιας άλλης.

Η έκδοση

Τίτλος: 32 ποιήματα

Συγγραφέας: Έζρα Πάουντ (Ezra Pound)

Μεταφραστής: Γιάννης Λειβαδάς

Επιμέλεια: Γιάννης Λειβαδάς, Βασίλης Ζηλάκος

Εκδόσεις: Κουκούτσι

Τόπος και ημερομηνία έκδοσης: Αθήνα, Νοέμβριος 2013

Σελίδες: 96

ISBN: 978-618-80069-3-5

For those who read only Greek. Αντί βιβλιογραφίας

Πολύ χρήσιμη μπορεί να φανεί στον Έλληνα αναγνώστη που ενδιαφέρεται για τον Πάουντ η βιβλιογραφία που συνέταξε επιμελώς ο Θανάσης Παπαθανασόπουλος, EzraPound. Ελληνική βιβλιογραφία 1935-1993. Αθήνα: Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου 1995. Αναφέρω επίσης το βιβλίο του Ζήσιμου Λορεντζάτου (που υπήρξε και μεταφραστής του Πάουντ), Από την Πίζα στην Αθήνα. Η περίπτωση Πάουντ. Αθήνα: Δόμος 1987, μέσω του οποίου γνωρίζει κανείς σε έναν ικανοποιητικό, αν μη τι άλλο, βαθμό τον Πάουντ. Θυμίζω πως πολλοί ποιητές, και μη, έχουν μεταφράσει ποιήματα του Έζρα Πάουντ στα ελληνικά· αναφέρω ενδεικτικά μερικά μόνο ονόματα (παραλείπω όσους μνημονεύτηκαν ήδη): Κλείτος Κύρου, Τάσος Κόρφης, Στέφανος Ροζάνης, Αντώνης Ζέρβας, Γιώργος Βάρσος, Χάρης Βλαβιανός, Γιώργος Μπλάνας. Σε ό,τι αφορά τον Γιάννη Λειβαδά, παραπέμπω για περισσότερα στο προσωπικό του blog και σε συνέντευξη που παραχώρησε πολύ πρόσφατα στην Άννα Καρτάλη:

http://livadaspoetry.blogspot.gr
https://artic.gr/logotexnia/synentefkseis-logotexnia.