Η «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη είναι ένα έργο-σταθμός της ελληνικής λογοτεχνίας που μπολιάζει την πεζογραφία με λυρισμό και ποίηση. Εκδόθηκε το 1937 και ως μυθιστόρημα εφηβείας έθεσε για πρώτη φορά τους προβληματισμούς της εφηβικής ηλικίας στην  νεοελληνική λογοτεχνία. Το είδος αυτό άνθησε στη Γερμανία τον 18ο και 19ο αιώνα και ονομάζεται «bildungsroman» καθώς ο όρος «Bildung» σημαίνει «διάπλαση», «διαμόρφωση». Ο Κοσμάς Πολίτης  βρίσκεται στον αντίποδα του ρεαλισμού γράφοντας ένα μυθιστόρημα με ήρωες που βρίσκονται στο μεταίχμιο ανάμεσα στην παιδική ηλικία και την αναπόφευκτη ενηλικίωση.

Η «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη δεν έχει σημαντική πλοκή και η αξία της στηρίζεται στις λεπτομέρειες της  αφήγησης. Καλύπτει γεγονότα δυο μηνών και ο αφηγητής είναι ένα από τα παιδιά που ως ενήλικας πλέον αφηγείται συμβάντα των παιδικών του χρόνων. Στο έργο οι έφηβοι έρχονται για πρώτη φορά αντιμέτωποι με τον έρωτα αλλά και τον θάνατο και έτσι εγκαταλείπουν σταδιακά την αθωότητα του παιδιού για να εισέλθουν στον κόσμο των μεγάλων. Το μυθιστόρημα κινείται ανάμεσα στο όνειρο απ΄τη μια  και στη διάψευσή του από την άλλη, όπως ακριβώς και ο αφηγητής του μετεωρίζεται ανάμεσα στην παιδικότητα και την ενηλικίωση.

Ο τίτλος του μυθιστορήματος, «Ερόικα», παραπέμπει στη λέξη «ηρωικά» αλλά και στη λέξη «ερωτικά», οι οποίες και αποτελούν κεντρικές ιδέες του έργου. Τα παιδιά  παίζουν τους πυροσβέστες φορώντας περικεφαλαίες φτιαγμένες από τενεκέ. Η περικεφαλαία, και γενικά η μεταμφίεση, κατέχει σημαντική θέση στην αφήγηση καθώς υποδηλώνει την παιδική ηλικία. Όμως στο τέλος του έργου εμφανίζονται οι κανονικοί πυροσβέστες και έτσι ο ηρωισμός των παιδιών  φαντάζει  παρωδία. Παράλληλα, τα παιδιά νιώθουν τα πρώτα ερωτικά τους  σκιρτήματα και αρχίζουν να ενδιαφέρονται για την σαρκική επαφή.

«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη: Εικόνα της φανταστικής πόλης
«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη: Εικόνα της φανταστικής πόλης από την ομώνυμη ταινία

 

Ανάμεσα σε πραγματικότητα και φαντασία

Η «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη εκτυλίσσεται σε μια φανταστική πόλη. Ο συγγραφέας σε κανένα σημείο του έργου δεν την  κατονομάζει και επιπλέον τα τοπωνύμια που αναφέρονται, δεν είναι αληθινά. Παρολαυτά περιγράφεται μια πόλη με εμπορικούς δρόμους, καταστήματα, σχολεία, συνοικίες, βουνά και παραλίες. Είναι γνωστό ότι ο συγγραφέας τον καιρό που έγραφε το έργο, ζούσε στην Πάτρα αλλά δεν υπάρχει ταύτιση με την πόλη αυτή ούτε και με τη Σμύρνη των παιδικών του χρόνων. Ο τόπος στη «Ερόικα» είναι σκόπιμα αόριστος, όπως και η   χρονολογία είναι ασαφής, μιας και υπάρχουν πολλές ημερομηνίες αλλά συγκεχυμένες πληροφορίες ως προς το έτος. Ακόμη και η ίδια η ιστορία είναι ελλιπής. Δεν υπάρχει κεντρικό πρόσωπο  και η πλοκή διακόπτεται από αναδρομές στο παρελθόν που ελάχιστα συμβάλλουν στην κατανόησή  της. Άρα, καλείται ο αναγνώστης  να συγκεντρώσει τις πληροφορίες και να ανασυνθέσει ο ίδιος την ιστορία .

Άλλο χαρακτηριστικό της «Ερόικα» είναι η μουσικότητά της. Το να συνδέεται ένα λογοτεχνικό έργο με μουσικά κομμάτια ήταν κάτι σύνηθες σε Ευρωπαίους συγγραφείς εκείνης της περιόδου. Έτσι και στο μυθιστόρημα αυτό υπάρχουν πολλές σκηνές με εορτές και συναθροίσεις που περιλαμβάνουν μουσική, άλλες σκηνές συνοδεύονται από μουσική που παίζει στο βάθος ενώ οι ήρωες συχνά αναφέρουν στίχους από τραγούδια.

Με αυτούς τους τρόπους ο συγγραφέας πετυχαίνει να δημιουργήσει μια μυστηριώδη και μαγική ατμόσφαιρα, θολή και δυνατή συγχρόνως, όπως συνήθως είναι μια παιδική ανάμνηση. Συχνή εξάλλου είναι η παρουσία νεκρών που εμφανίζονται ως οράματα στους ήρωες για να σχολιάσουν  ή να διδάξουν κάτι, όπως είναι η εμφάνιση του θείου Ανδρόνικου στον Αλέκο, για να τον μυήσει στον έρωτα, η οποία ταυτοχρόνως λειτουργεί και ως προσήμανση για το θάνατό του.

«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη: Η Μόνικα
«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη: Η Μόνικα από την ομώνυμη ταινία του Μιχ. Κακογιάννη
Ο έρωτας και ο θάνατος

Στην «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη τα παιδιά περνούν από την παιδικότητα στην ενηλικίωση και αυτό γίνεται με τρόπο σκληρό. Για πρώτη φορά στη ζωή τους έρχονται αντιμέτωπα με τον έρωτα και τον θάνατο. Δεν είναι τυχαίο πως στο μυθιστόρημα  ο έρωτας και ο θάνατος συμβαδίζουν. Ο Αλέκος ερωτεύεται τη Μόνικα την ώρα που ο Ανδρέας θα δεχτεί ένα θανατηφόρο τελικά τραύμα, ο Αλέκος θα πεθάνει λίγο μετά την πρώτη του ερωτική συνεύρεση, όπως και ο θείος Ανδρόνικος είχε πεθάνει εξαιτίας του έρωτα.

Η εικόνα του έρωτα στην «Ερόικα» είναι απαισιόδοξη. Κανένα πρόσωπο δεν ανταποκρίνεται σε αισθήματα άλλου καθώς όλοι αγαπούν χωρίς ανταπόκριση. Κυριαρχούν οι γυναικείες μορφές ως απόμακρες παρουσίες. Η πιο προσιτή είναι η Μόνικα που καταλήγει η μοιραία γυναίκα.

Άλλη γυναικεία μορφή είναι η  απούσα μητέρα του Λοΐζου. Τα αγόρια στην ηλικία που βρίσκονται, επιζητούν μια άλλη γυναίκα που θα αντικαταστήσει τη μητέρα τους. Η απουσία όμως της μητέρας του Λοΐζου θα τον επηρεάσει σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε να αντισταθεί στη ενηλικίωση του. Θα ενταχθεί σε μια ομάδα ηθοποιών και θα φύγει μαζί τους.  Αυτό λειτουργεί συμβολικά γιατί ο Λοΐζος αρνούμενος να δεχτεί την οδύνη του έρωτα και του θανάτου, θα διαλέξει και πάλι να κρυφτεί πίσω από ένα προσωπείο.

Συμβολικά επίσης λειτουργεί και ο κοκκινόγατος που εμφανίζεται στα κεραμίδια σε διάφορες σκηνές στην «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη. Ο κοκκινόγατος συμβολίζει το ερωτικό πάθος. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τον αδερφό της Μόνικας να τον καταδιώκει με καραμπίνα  και τον Αλέκο να τον αποτρέπει. Η παρουσία του κοκκινόγατου διατρέχει ολόκληρο το έργο και υποδηλώνει το μοιραίο και αναπόφευκτο γιατί εξαιτίας του θα χάσει τη ζωή του ο Αλέκος στο τέλος του έργου, γεγονός που αποδεικνύει άλλη μια  συνύπαρξη  έρωτα και  θανάτου.

«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη: Αποκριάτικη μεταμφίεση
«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη: Αποκριάτικη μεταμφίεση από την ομώνυμη ταινία

 

«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη  και ομηρικοί ήρωες

Την «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη διατρέχει η ιδέα του ηρωισμού παρόλο που δεν υπάρχουν αληθινοί ήρωες μέσα σε αυτή. Τα παιδιά παριστάνουν τους πυροσβέστες φορώντας  τενεκεδένιες περικεφαλαίες που βοηθούν στη μεταμφίεση και καλλιεργούν την ψευδαίσθηση του ηρωισμού. Ταυτόχρονα,  παραπέμπουν στους αρχαιοελληνικούς ήρωες και ειδικά στους ομηρικούς. Το γεγονός που κυρίως συνηγορεί σ’ αυτόν τον παραλληλισμό είναι οι αθλητικοί αγώνες που οργανώνει η παρέα των αγοριών με προτροπή του Λοΐζου μετά τον θάνατο του Ανδρέα. Οι αγώνες αυτοί θυμίζουν τους αγώνες που είχε οργανώσει ο Αχιλλέας στην «Ιλιάδα» μετά τον θάνατο του Πατρόκλου. Η Μόνικα είναι η Ελένη της Τροίας, η ποθητή γυναίκα για την παρέα των αγοριών. Όπως στην «Ιλιάδα», έτσι και εδώ κυριαρχούν τα ιδανικά του ηρωισμού και του κάλλους. Η πυρπόληση του σπιτιού του γιατρού θυμίζει επίσης την κατάκτηση της Τροίας.

Η ανάγκη επιστροφής στο παρελθόν δεν είναι τυχαία. Η συγγραφή του έργου συμπίπτει χρονικά με το καθεστώς του Μεταξά. Το παρόν σκιαγραφείται  προβληματικό και ο αρχαιοελληνικός μύθος  λειτουργεί ως καταφύγιο. Δεν είναι όμως το μόνο καταφύγιο. Ο Κ.Πολίτης τοποθετεί δίπλα στην αρχαιοελληνική παράδοση και τη χριστιανική πίστη. Μετά την είδηση για τον θάνατο της μητέρας του ο Λοΐζος επισκέπτεται την εκκλησία και προσεύχεται με αξιοθαύμαστη αφοσίωση στον ιερό χώρο. Αντιθέτως, για  τον θάνατο του φίλου του Ανδρέα που προηγήθηκε, τον παρηγόρησαν οι αθλητικοί αγώνες. Επομένως τόσο η αρχαιοελληνική όσο και η χριστιανική παράδοση προσφέρουν παρηγοριά στους εφήβους όταν εκείνοι  έρχονται αντιμέτωποι με τον θάνατο.

Η νεοελληνική ταυτότητα συμπληρώνεται με τον Ευρωπαϊκό προσανατολισμό. Τα παιδιά στο μυθιστόρημα ανήκουν σε διάφορες εθνικότητες ενώ η φανταστική πόλη της «Ερόικα» θυμίζει την πολυπολιτισμικότητα της Σμύρνης. Τα πρόσωπα του έργου  επικοινωνούν μεταξύ τους με άνεση, γνωρίζουν ξένες γλώσσες και αναφέρουν αποσπάσματα από ευρωπαϊκά λογοτεχνικά έργα ή μουσικά κομμάτια.

«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη: Ο συγγραφέας του έργου
«Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη: Ο συγγραφέας του έργου

 

Συμβολισμοί, ειρωνεία και αντιθέσεις στην «Ερόικα»

Η αρχιτεκτονική της «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη είναι μια από τις τελειότερες και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα  μοντερνιστικού μυθιστορήματος. Πλοκή στην ουσία δεν υπάρχει, μόνο αφήγηση και περιγραφές σε  λυρική ατμόσφαιρα. Στο κείμενο εντοπίζονται  συμβολισμοί, πολυσημίες και αντιθέσεις.

Μια  από τις βασικές αντιθέσεις είναι η αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο των μεγάλων και τον κόσμο των παιδιών. Ο Κ.Πολίτης χρησιμοποιώντας έναν αφηγητή που έζησε τα γεγονότα ως παιδί αλλά τα αφηγείται ως μεγάλος, κατορθώνει να εναλλάσσει την οπτική γωνία. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να εκφράσει την παιδική αθωότητα και συνάμα να επισημάνει την πλάνη και τις αυταπάτες της. Πρόκειται για μια ειρωνική στάση του συγγραφέα απέναντι σ’ εκείνα που γράφει σα συνωμοσία  εις βάρος των χαρακτήρων του έργου.

Όσον αφορά τους συμβολισμούς στο μυθιστόρημα κυρίαρχη θέση κατέχει η μεταμφίεση των ηρώων ως σύμβολο της παιδικής ηλικίας. Τα παιδιά παίζουν τους πυροσβέστες φορώντας περικεφαλαίες και μεταμφιέζονται για  τις Απόκριες ενώ ο Λοΐζος διαλέγει να ακολουθήσει τον θίασο σε μια προσπάθεια να παρατείνει την παιδική του ηλικία. Άλλο σύμβολο είναι η περικεφαλαία που παραπέμπει στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και υπογραμμίζει την αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτόν και τον ψευτο-ηρωισμό των παιδιών. Τέλος, ο κοκκινόγατος συμβολίζει το σαρκικό πόθο που αρχίζει να απασχολεί τα παιδιά ώστε να διακρίνουν τη φιλία από τον έρωτα.

Η  «Ερόικα» του Κοσμά Πολίτη έφερε στην νεοελληνική λογοτεχνία νέες δυνατότητες έκφρασης και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τους μετέπειτα συγγραφείς.  Τα παιδιά θα χάσουν την αθωότητά τους και θα ενηλικιωθούν μέσα από δυσκολίες και πόνο. Η  «Ερόικα» μοιάζει να είναι ο μύθος των παιδικών μας χρόνων που συνθλίβεται από την πραγματικότητα της ενήλικης ζωής.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ


  • Πολίτης Κοσμάς, (1995) Eroica, Βιβλιοπωλείον της Εστίας (επιμέλεια Mackridge Peter)
  • «Η Πύλη της Ελληνικής Γλώσσας» στον ιστότοπο http://www.greek-language.gr

Προηγούμενο άρθροΗ Ευρώπη συναντά το Αφγανιστάν στην γκαλερί του Black Duck
Επόμενο άρθροΧριστόφορος Ζαραλίκος: «Τα όρια της σάτιρας είναι αυτά που έχει αυτός που την κάνει»
Μαίρη Μαργαρίτη
Η Μαίρη Μαργαρίτη γεννήθηκε και κατοικεί στη Μυτιλήνη. Έχει σπουδάσει Φιλολογία στο Α.Π.Θ. και στην παρούσα φάση είναι Υποψήφια Διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Διαβάζει και γράφει λογοτεχνία. Κείμενά της έχουν αναρτηθεί σε λογοτεχνικούς ιστότοπους ενώ έχει συμμετάσχει με διηγήματά της σε συλλογικά έργα.