Ερμηνεύοντας τη μορφή της Αφροδίτης

Ξετυλίγοντας το μίτο της Θεάς Αφροδίτης, οφείλουμε να ξεκινήσουμε με μια σύντομη ανάλυση της προσωπικότητάς της όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από τη μυθολογία. Η αναφορά αυτή, στόχο έχει την κατανόηση της πολύπλευρης φύσης της Θεάς, ώστε μετέπειτα να προσεγγίσουμε με ορθότητα την επιρροή που η μορφή της άσκησε στην τέχνη ανά τους αιώνες.

Αδιαμφισβήτητη λοιπόν θα λέγαμε πως είναι τόσο η απαράμιλλη γοητεία της Θεάς, όσο και των στοιχείων που οιακίζει˙στοιχεία που υπήρξαν ανέκαθεν η κινητήριος δύναμη της ζωής αλλά και η πηγή έμπνευσης τόσο των δημιουργών όσο και των απλών ανθρώπων.
Η Αφροδίτη, είτε με την οικεία στους περισσότερους μυθολογική όψη της, είτε συμβολικά, υπήρξε παρούσα σε κάθε μορφή τέχνης έως τις μέρες μας. Αυτό όμως που αναμφίβολα κράτησε τη θύμησή της άσβεστη, είναι το γεγονός πως αποτέλεσε αρχέτυπο για τη μετέπειτα απεικόνιση του γυναικείου γυμνού.

«Μούσα, τα έργα ψάλλε μου της Αφροδίτης της πολύχρυσης

 της Κύπριδας, που στους θεούς γλυκύ σήκωσε πόθο

 και δάμασε τα φύλα των θνητών ανθρώπων

 και τα θεόθρεπτα πουλιά και τα θηρία όλα,

 κι όσα η στεριά τρέφει πολλά κι όσα ο πόντος·

 κι όλοι για τα έργα γνοιάζονται της ωριοστέφανης Κυθέρειας.»…

Εἰς Ἀφροδίτην,
Ομηρικός Ύμνος

Αφροδίτη- Η γέννηση ενός μύθου

Λόγω της πολυδιάστατης υπόστασης της, η Θεά Αφροδίτη λατρεύτηκε από την Ανατολή έως τη Δύση όσο καμία άλλη Θεότητα. Υπήρξε η δέσποινα που κυρίευε τα ισχυρότερα στοιχεία του σύμπαντος και μέσω αυτών χειραγωγούσε Θεούς και ανθρώπους. Στα χέρια της κρατούσε τη δύναμη της ομορφιάς, του έρωτα, της γονιμότητας, της φύσης, του πόθου και της ηδονής. Με το πέρας των αιώνων η λατρεία προς το πρόσωπό της εξαλείφθηκε βέβαια αλλά αυτό που έμεινε ζωντανό ως και σήμερα, είναι η απόλυτη ταύτισή της με καθετί το ωραίο που ευφραίνει την ψυχή και το σώμα.

Εστιάζοντας στο μύθο της Θεάς Αφροδίτης, της οποίας το όνομα κατά την παράδοση προέρχεται από τα συνθετικά: αφρός και αναδύω, αξίζει να θυμηθούμε πως κατά την επικρατέστερη άποψη, γεννήθηκε ύστερα από τον ακρωτηριασμό του Ουρανού από τον Κρόνο, όταν τα γεννητικά όργανα του πρώτου γονιμοποίησαν τον αφρό της θάλασσας των Κυθήρων. Ο Ζέφυρος, φυσώντας, μετέφερε τον αφρό ως την Κύπρο όπου και αναδύθηκε η Κυθέρεια, Κύπριδα ή Παφία Θεά Αφροδίτη.
Πέρα όμως από τα τελευταία, πολλά είναι τα επίθετα που προσδόθηκαν στη Θεά, ορισμένα από αυτά ήταν: Ουρανία, που συμβόλιζε την αγνή αγάπη, Πάνδημος, που αναφερόταν στον αισθησιακό έρωτα, Αναδυομένη, Ποντία, Πελαγία, Ευπλοία καθώς και Λιμενία.
Στη Θεά Αφροδίτη όμως, όπως και σε κάθε άνθρωπο, είχε προσδοθεί και μια «σκοτεινή» πλευρά, υπήρξε γυναίκα ζηλιάρα, επίμονη, εκδικητική αλλά και άπιστη που δεν ενδιαφερόταν για αιώνιες δεσμεύσεις, ανήκε στον εαυτό της μονάχα και τον διέθετε όπου, όπως και όταν εκείνη το επιθυμούσε. Αυτήν τη θνητή, γυναικεία φύση της Θεάς λάτρεψαν μεγάλοι καλλιτέχνες που εμπνεύστηκαν από τη μορφή της και την ερμήνευσαν μέσα από κάθε γυναίκα που έμελλε να γίνει η μούσα τους. 

Η Θεά Αφροδίτη, πέρα από τον Ελληνικό, λατρεύτηκε ιδιαιτέρως και στο Ρωμαϊκό κόσμο. Ήδη από την εποχή των Ετρούσκων, λατρευόταν η Θεά Τουράν, η Θεά του έρωτα, της οποίας αργότερα πήρε τη θέση η Venus των Ρωμαίων, δηλαδή η γνωστή σ’εμάς Αφροδίτη. Η Venus έγινε γνωστή στη Δύση από τις Ελληνικές αποικίες της Σικελίας και της Καλαβρίας, το όνομά της σημαίνει ομορφιά στα λατινικά και στη Ρώμη λατρεύτηκε όσο καμία άλλη λόγω της φημολογούμενης συγγένειας της με τον Ιούλιο Καίσαρα. Η Venus είχε και εκείνη πληθώρα επιθέτων που τη χαρακτήριζαν, Felix, Victrix, Fisica, Marina, Madre και άλλα ακόμη, επιπλέον έχαιρε του δικού της μνημείου στη Ρώμη, το Venus Genetrix, μνημείο που χτίστηκε προς τιμήν της κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του Καίσαρα.
Ο μύθος όπως μας τον αφηγείται ο ποιητής Βιργίλιος στην Αινειάδα, θέλει από την επαφή της Θεάς Αφροδίτης με το βοσκό της Ίδης Αγχίση, να γεννιέται ο Τρωαδίτης ήρωας Αινείας, πρόγονος του Ιούλιου Καίσαρα.
Κλείνοντας το κεφάλαιο της αφήγησης του μύθου σχετικά με τη γέννηση και τη ζωή της Θεάς, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε πως η Αφροδίτη είχε θα λέγαμε «συγγένεια» και με άλλες Θεότητες της Ανατολής: την Σύρια Θεά Ashera, την Βαβυλωνία Ishtar καθώς και τη Φοινικική Ashtarte. Πρόκειται για Θεϊκές μορφές συνδεδεμένες με την έννοια του έρωτα και της ομορφιάς, προγενέστερες της Αφροδίτης, με πρώτη την παρουσία της Θεάς Inanna των Σουμερίων η οποία εμφανίζεται ήδη κατά την 4η χιλιετία π.Χ.

 Η εικόνα της Αφροδίτης στην τέχνη

 Στην ιστορία της τέχνης υπάρχουν θέματα επαναλαμβανόμενα, θέματα που αγαπήθηκαν και αποτέλεσαν σημαντικό κεφάλαιο στην εξέλιξή της. Ένα από τα σημαντικότερα, υπήρξε η Ελληνική μυθολογία με κυρίαρχη την αναφορά στο πρόσωπο της Θεάς Αφροδίτης. Αποτέλεσε πρότυπο για την απεικόνιση του γυναικείου γυμνού καθώς και ίνδαλμα της γυναικείας ομορφιάς. Ενσάρκωσε το πάθος και τη χαρά για τη ζωή και ενέπνευσε πληθώρα καλλιτεχνών ανά τους αιώνες. Είναι πολυάριθμες οι δημοφιλείς απεικονίσεις της Θεάς Αφροδίτης, με τρανά παραδείγματα εκείνες του Πραξιτέλη με την Αφροδίτη της Κνίδου, την εξαίσια Αφροδίτη της Μήλου, κατά πάσα πιθανότητα του Αγήσανδρου, ακόμη την Ουράνια Αφροδίτη του Φειδία ή τις περίφημες τοιχογραφίες της Πομπηίας. Σαφώς δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε να αναφερθούμε στις μοναδικές αναπαραστάσεις της Θεάς από μεγάλους ζωγράφους όπως ο Μποτιτσέλι, ο Τζορτζόνε ή ο Τιτσιάνο.
Στην τέχνη, η γυμνή πρόσοψη αποτελεί το αντικείμενο του πόθου, όπως αναφέρει ο Καρτέσιος, το απόλυτο γυμνό είναι το νόημα της ομορφιάς, της αλήθειας και της αρετής. Η μυθολογία λοιπόν υπήρξε το ιδανικό σκηνικό για την ουσία και η ουσία δεν είναι άλλη από το γυμνό.
Ξεκινώντας από τον Πραξιτέλη ως τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν» του Πικάσο, για τη Δύση το γυμνό υπήρξε ό,τι αποτέλεσε η αλήθεια για τη φιλοσοφία.
Σύμφωνα με τις θεωρίες της Ακαδημίας του Πλάτωνα, η μεταφυσική λειτουργία του έρωτα απλώνεται πάνω από την τέχνη μέσω της οποίας σχήμα και υλικό ενώνονται χαρίζοντας ζωή στη Venus Sublimis, δηλαδή τη μεγαλειώδη Αφροδίτη η οποία και έθεσε τις βάσεις για την εξέλιξη του γυναικείου γυμνού, κάτι που διαφαίνεται τόσο στην Αφροδίτη του Μποτιτσέλι (1484-1486) όσο και στις τεχνικές που ακολούθησαν ο Μικελάντζελο ή ο Τιτσιάνο που κινούνται στα ίδια χνάρια.

Η εποχή πριν την Αναγέννηση υπήρξε χαλεπή περίοδος για το γυναικείο γυμνό, η απεικόνισή του ήταν απαγορευμένη και κατακριτέα. Στα τέλη όμως του 14ου αιώνα όπου η Αναγέννηση ανθεί, επέρχεται μια εποχή η οποία βρέχεται στα νερά του Νεοπλατωνισμού. Το γυμνό αποτελεί την τέλεια, την απόλυτη φόρμα, τρέφεται από τις θεωρίες του Πλάτωνα, του Πλωτίνου καθώς και του Λέον Μπαττίστα Αλμπέρτι ο οποίος διαχωρίζει και αποδέχεται δύο ειδών κάλλη, το γυμνό και το ντυμένο, τρανό παράδειγμα αυτής της θεωρίας του Αλμπέρτι, αποτελούν δύο έργα του Γκόγια με παράλληλους βίους, η «Maja vestida», (Ντυμένη Μάχα) και η «Maja desnuda», (Γυμνή Μάχα).  Το γυμνό όμως πάντα θα αποτελεί το απόλυτο, το τέλειο, πολλές φορές βέβαια για να εξασθενίσει το αίσθημα του πόθου που προκαλείται μέσα από τη γυμνή απεικόνιση και να τονιστεί η αγνότητα, η συμβολική ξεγύμνωση της ψυχής, το μοντέλο αντί να βρίσκεται σε όρθια θέση, παρουσιάζεται κατακεκλιμένο ώστε ο καλλιτέχνης να έχει την ευχέρεια να κρύψει επιμελώς τις ερωτογενείς ζώνες που θα μπορούσαν να προκαλέσουν πιθανόν το κοινό αίσθημα.Κατά τον Kant (1724-1804), το απόλυτο μεγαλείο του γυμνού αλλάζει πλέον μορφή, βγάζει το πέπλο της αθωότητας και προκαλεί φόβο, πόθο, αποπλάνηση. Το βλέμμα χάνεται μέσα  σ’αυτό προσπαθώντας να το ερμηνεύσει. Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη τις διαφορετικές θεωρίες καθώς και τον ποιητή Λουκρίτιο ο οποίος έγραφε πως η Venus πριν Θεοποιηθεί υπήρξε τρόπος ζωής, ενσάρκωσε την έλξη, την ευχαρίστηση, τη δημιουργία και την ευτυχία.

Η έννοια της Θεάς έδωσε ζωή και ένωσε άρρηκτα δύο βασικές αισθήσεις, την όραση και την αφή. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται κατά τον Αλμπέρτι μέσα από το μύθο του Νάρκισσου, του νέου που κατά την παράδοση πέθανε από μαρασμό όταν επί ματαίω προσπαθούσε να αγγίξει το ειδωλό του που αντικατοπρίζονταν στα νερά μιας λίμνης, αλλά και από καλλιτεχνικές απεικονίσεις της Αφροδίτης η οποία κοιτάζει το είδωλό της στον καθρέφτη, αντικείμενο που πρεσβεύει την έννοια της ζωής˙της ζωής που διαφαίνεται μέσα από το βλέμμα κάθε γυναίκας που βρίσκεται στα ιμάτια της Θεάς. Ένα σημαντικό έργο που αποκαλύπτει αυτήν την αλήθεια, είναι το «Toilette de Venere», (Η Αφροδίτη στον καθρέφτη), του Βελάσκες όπου ο θεατής παρατηρεί από μια όχι και τόσο συνηθισμένη οπτική γωνία το γυμνό κορμί της γυναίκας. Το παρατηρεί από την πίσω όψη του, όμως μπορεί άμεσα να εστιάσει στον καθρέφτη μέσα από τον οποίο μαρτυρείται κάθε λεπτομέρεια της παρούσας ατμόσφαιρας.
Μελετώντας τις εποχές από την Αναγέννηση, ειδικότερα από το Μανιερισμό έως το Μπαρόκ και ύστερα ακόμη, το γυμνό και μάλιστα το κατακεκλιμένο γυμνό, γνωρίζει έναν αυξανόμενο αισθησιασμό στην απεικόνιση του που ορισμένες φορές αγγίζει για πολλούς τα όρια του νοσηρού.
Αυτό που παρουσιάζεται ξεκάθαρα μέσα από τα έργα, είναι ο διττός χαρακτήρας της Θεάς Αφροδίτης, η οποία μέσα από τα πινέλα ή τα σκαρπέλα, αλλάζει στάσεις προσπαθώντας να αγγίξει την τελειότητα και την ισορροπία.

Την εποχή του Διαφωτισμού, στα τέλη του 17ου πλέον αιώνα, το γυμνό απομακρύνεται από την έννοια της αμαρτίας και τοποθετείται στη ρεαλιστική του διάσταση. Η γυμνή γυναίκα που απεικονίζεται ή αποτελεί τη μεταφορά της μυθολογικής Αφροδίτης στον καμβά ή περιορίζεται στο είδωλο μιας πραγματικής, καθημερινής γυναίκας.
Αντίθετα με αυτό το ρεύμα κινείται ο Ρομαντισμός, στα τέλη του 18ου αιώνα, όπου το σύνηθες είναι η Θεά και η γυναίκα να ταυτίζονται αρμονικά δίνοντας ένα ονειρικό, ουτοπικό αποτέλεσμα.

Συνοψίζοντας, το κοινό χαρακτηριστικό, το συστατικό της επιτυχίας του γυναικείου γυμνού ανά τους αιώνες, ξεκινώντας με μια από τις πρώτες απεικονίσεις της Αναγέννησης το 1510, την «Αφροδίτη της Δρέσδης» του Τζορτζόνε έως και την «Ολύμπια» του Μονέ, παρατηρούμε πως είναι απλά και μόνο το καθαρό γυμνό, το απόλυτο γυμνό όπως αυτό που θέλησε να ενανθρωπίσει ο Πυγμαλίωνας. 

Σήμερα όμως; Από τον 20ο αιώνα έως και την καθημερινότητά μας ποιό είναι το στίγμα του γυναικείου γυμνού; πώς απεικονίζεται και από τι είναι εμπνευσμένο; Τις απαντήσεις αυτές θα ήταν σκόπιμο να τις δώσει ο καθένας στον εαυτό του σκεπτόμενος το πως αντιμετωπίζεται το γυμνό σήμερα και γιατί. Αυτό όμως που σίγουρα οφείλουμε να υπογραμμίσουμε, είναι πως η τέχνη περνάει από διάφορες περιόδους που αφήνουν ερεθίσματα για τους επόμενους καλλιτέχνες ώστε να εδραιώσουν μια νέα εποχή. Το ωραίο και κυρίως το ωραίο σε ό,τι αφορά το γυναικείο γυμνό, δεν έχει πια πρότυπα, δεν έχει ινδάλματα και ερμηνεύεται ορθός από τον καθένα βάση της προσωπικότητας και της φύσης του. Ο σουρεαλισμός του Νταλί με την «Αφροδίτη με τα συρτάρια» ή «η Λουόμενη στον ήλιο » του μεταφυσικού Ντε Κίρικο, που όμως φλερτάρει τη στιλιστική μανιέρα του Ρενουάρ, υπήρξαν έργα που βασίστηκαν στην άρνηση και τη σκωπτικότητα απέναντι στα κλασικά πρότυπα ομορφιάς και τους μύθους.

Τέλος αξιοσημείωτο είναι πως μέσα απ’ όλες αυτές τις εναλλαγές στην απεικόνιση του γυναικείου γυμνού, η σταθερή αξία παρέμεινε ο θαυμασμός προς τη γυναικεία φύση η οποία αποτελεί πηγή ζωής και έμπνευσης.
Η ομορφιά, η αγνή ομορφιά που πηγάζει από την ψυχή μας και αντικατοπτρίζεται στην όψη μας, είναι όπως λέγεται το δώρο του Θεού για να παρηγορήσει τον άνθρωπο.

Βιβλιογραφία

•  ‘’Venere svelata, La Venere di Urbino di Tiziano’’, Catalogo della mostra (Bruxelles, Palais des Beaux-Arts, 11 ottobre 2003-11 gennaio 2004), a cura di O. Calabrese
• settemuse.it, ‘’storia di Venere’’
• guidecampania.com, ‘’il nudo femminile sdraiato dall’antichità ai nostri giorni’’, Achille della Ragione
• treccani.it
• photos: wikipedia.org
• photos: settemuse.it
• photo: guidecampania.com