Στο τελευταίο μέρος του αφιερώματος για το έπος θα ασχοληθούμε με τις μετενσαρκώσεις των επικών ποιημάτων σε άλλες μορφές της τέχνης, όπως ο κινηματογράφος και η μουσική. Ταυτόχρονα θα προταθούν ορισμένες μεταφράσεις επών από το σύγχρονο εκδοτικό περιβάλλον.

 Στον κινηματογράφο


Troy
Troy

Για καλό ή για κακό (τις περισσότερες φορές), ο κινηματογράφος άντλησε υλικό από τα έπη και την μυθολογία τους. Τόσο στο Χόλυγουντ, όσο στην Ινδία και την Ιαπωνία ή την Κίνα, κινηματογραφικοί παραγωγοί και σκηνοθέτες έχουν δημιουργήσει πλήθος ταινιών με σχετική θεματολογία. Φυσικά ο κατάλογος είναι ανεξάντλητος γι΄αυτό και στο παρόν αφιέρωμα θα παρουσιάσουμε μόνο τις σημαντικότερες και πιο γνωστές.

Η μινι σειρά Οδύσσεια (1997), με τον Αρμάντ Ασάντε στον κεντρικό ρόλο ήταν μια φιλότιμη προσπάθεια ώστε να αποδοθεί το ομηρικό έπος όσο πιο πιστά γινόταν. Τα κατάφερε σε μεγάλο βαθμό και χωρίς να είναι εξεζητημένο, είναι αρκετά ευχάριστο. Φυσικά μια από τις πιο γνωστές κινηματογραφικές αποδόσεις έπους, είναι το αρκετά παρεξηγημένο Troy (2004). Το καστ ήταν ονειρεμένο –και ποιος δεν είχε φανταστεί τον Brad Pitt ως Αχιλλέα-  το μπάτζετ υψηλό, ο σκηνοθέτης αρκετά καλός και όμως σχεδόν όλα πήγαν λάθος. Η ανάγνωση του έπους από τον σκηνοθέτη περιορίστηκε σε έναν απλό «ιστορικισμό», απογυμνώνοντας το μυθολογικό νεύρο από την ταινία, σαν να προσπαθεί να πείσει τους θεατές πως όλα αυτά θα μπορούσαν να είχαν συμβεί. Στην ίδια γραμμή του «ιστορικισμού» κυμάνθηκε το ελαφρώς καλύτερο «King Arthur». Εδώ ο βασιλιάς Αρθούρος, δεν είναι καν βασιλιάς, αλλά είναι  ένας Ρωμαίος αξιωματικός που μαζί με τους θρυλικούς του ιππότες μακελεύουν μια ορδή αιμοβόρων Σαξόνων. Πολλά στοιχεία του αρθουρικού μύθου απαλείφονται εν είδει ενός λανθάνοντος ρεαλισμού. Πάντα βέβαια αυτός ο ρεαλισμός καταλήγει να είναι πιο φαντασιακός και από το φανταστικό. Για παράδειγμα στη Τροία, ο Αχιλλέας Pitt, δολοφονεί τους ηρωικούς Τρώες με υπερφυσική ταχύτητα, ανοίγοντας ένα παράθυρο στο φανταστικό. Οι ιππότες του Αρθούρου από την άλλη, αν και απλοί θνητοί, απλά μπροστά σε ένα στρατό 2.000 πολεμιστών, απλά δεν γίνεται να πεθάνουν.

Και πάλι σε σχέση με τον κύκλο του βασιλιά Αρθούρου υπάρχει το εξαιρετικό Excalibur (1981). Η ταινία παραμένει σχετικά πιστή στον μύθο, το φανταστικό είναι παρόν, χωρίς υπερβολές όμως, ενώ η μουσική που την συνοδεύει προκαλεί ανατριχίλες (O Φορτουνα – Καρλ Ορφ και ο Θάνατος του Ζιγκφριντ – Βάγκνερ). Εξίσου διάσημη είναι και η τηλεταινία Μέρλιν, με πρωταγωνιστή τον Σαμ Νηλ.  Χιλιοπαιγμένη στην Ελλάδα, μέτρια, αλλά διασκεδαστική. Τελευταία αναφορά σε σχέση με τον θρύλο του Αρθούρου, αν και διαθέτει την δική της αυτονομία, είναι η ιστορία του Τριστάνου και της Ιζόλδης. Η ομώνυμη ταινία (2006), είναι άχρωμη και ελαφρώς πρόχειρη –παρά τον εξαιρετικό πρωταγωνιστή Τζεημς Φρανκο. Ακολουθώντας την «πετυχημένη» συνταγή προηγούμενων ταινιών, στειρώνει το μεταφυσικό στοιχείο και παρουσιάζει μια ιστορία που θα μπορούσε –υπό προϋποθέσεις- να είχε συμβεί. Το δυνητικό αυτό παρελθόν όμως δεν είναι και το ιστορικό παρελθόν. Στο κυνήγι για τον ρεαλισμό, οι παραγωγοί δημιουργούν έναν εναλλακτικό μύθο παρά την αληθινή ιστορία.

Όσοι αφορά τον θρυλικό δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν, υπάρχουν δυο μεταφορές του έπους στον κινηματογράφο. Η μια είναι η βωβή απόδοση του μεγάλου Φριτς Λάνγκ (1924), ο οποίος σε δυο υπέροχες ταινίες παρά τους περιορισμούς της εποχής, πλησίασε όσο πιο κοντά γινόταν στον αρχικό μύθο, δημιουργώντας ένα από τα ωραιότερα φιλμ όλων των εποχών. Μια πιο σύγχρονη μεταφορά υπήρξε το ομώνυμο Δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν (2004), μια μινι σειρά γερμανικής παραγωγής την οποία μπορείτε και να βρείτε σε DVD. Χωρίς να είναι κάτι το εξαιρετικό, είναι μια αξιοπρεπής και προσεγμένη παραγωγή η οποία όμως διαφέρει σε αρκετά σημεία από τον μύθο.

Για το έπος του Beowulf, οι δυο πιο ενδιαφέρουσες μεταφορές στον κινηματογράφο είναι αυτές του 2005, με τον τίτλο Beowulf & Grendel, με πρωταγωνιστή τον Τζέραλντ Μπάτλερ και εκείνη του 2007 του Ζεμέκις. Η πρώτη είναι μια άνιση ταινία με εκπληκτικά τοπία η οποία τολμά να δώσει νέα δυναμική στο «τέρας», αλλά στο τέλος παρασύρεται από έλλειψη προσανατολισμού. Η δεύτερη φτιάχτηκε με την ιδιαίτερη τεχνική motion capture και είναι μια ομολογουμένως εντυπωσιακή ταινία που αποκλίνει ελάχιστα από το επικό ποίημα.

Τέλος όσον αφορά τον Φάουστ, οι μεταφορές του είναι πραγματικά αμέτρητες αλλά δυο είναι αυτές που ξεχωρίζουν. Ο Φάουστ του Σβερκμαϊερ (1994), είναι μια avant garde ταινία με μαριονέτες. Τρομερά απαιτητική και «δυσκολη» ταινία, ξεφεύγει σε πολλά σημεία από τον μύθο, ταυτόχρονα όμως είναι απολαυστική. Από την άλλη υπάρχει και ο τιμημένος στην Βενετία Φάουστ του Σοκούροφ (2011), που είναι μια πιο ασφαλής επιλογή.

Ειδική αναφορά, τέλος, πρέπει να γίνει στον Πάρσιφαλ του Σαϊμπεμπεργκ (1983), μια κινηματογραφική απόδοση της γνωστής όπερας του Βάγκνερ. Η μεγάλη διάρκεια και το ιδιαίτερο, «μυστικιστικό» κλίμα της ταινίας ίσως σας ξενίσει, πόσο μάλλον αν δεν σας αρέσει η όπερα, αλλά το συνολικό αποτέλεσμα είναι μαγικό και μυσταγωγικό.

Βιβλίο


Το να καταμετρήσουμε τα βιβλία τα οποία έχουν επηρεαστεί από τα έπη θα ήταν ένας ανυπέρβλητος άθλος. Από τις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, μέχρι τον Σέξπηρ και τον Ρόθ, η λογοτεχνική παραγωγή της Δύσης τα τελευταία 2.500 χρόνια έχει ανασύρει «με το κουτάλι» θέματα και πλοκές των επών. Στο παρόν άρθρο θα παρουσιαστούν -κατά το δυνατόν- οι καλύτερες εκδόσεις επών που κυκλοφορούν στην ελληνική αγορά καθώς και ορισμένα βιβλία – σταθμούς που έχουν επηρεαστεί από την επική ποίηση.

Ξεκινώντας από το εθνικό μας ποιητή, κορυφαία και σε καλή τιμή παραμένει η «σχολική» μετάφραση των Καζαντζάκη – Κακριδή (εκδ. Βιβλιοπωλείο της «Εστίας»). Πραγματικά αναδεικνύει όλο τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας, ενώ η πένα του Καζαντζάκη είναι το καλύτερο εχέγγυο για την διατήρηση του υψηλού λογοτεχνικού ύφους. Είναι αλήθεια πως στην αγορά μπορείτε να βρείτε πιο πλούσιες και πιο σύγχρονες εκδόσεις, αλλά η σχέση ποιότητας – τιμής παραμένει κορυφαία στην εν λόγω μετάφραση. Όσον αφορά την Αινειάδα του Βιργιλίου, η σχετικά  νέα μετάφραση (2008) των Ευστράτιου και Γεώργιου Τσουρέα, είναι μια καλή επιλογή.

Για την Θεία Κωμωδία του Δάντη, αν πάλι δεν σας κάνει η εξίσου κλασική μετάφραση του Καζαντζάκη, μπορείτε να προτιμήσετε την μοντέρνα  του Α. Ριζιώτη (εκδόσεις Τυπωθήτω), που έχει το πρωτότυπο κείμενο και αντικριστά του την μετάφραση. Το μόνο πρόβλημα είναι πως θα πρέπει να πληρώσετε τρία βιβλία, αφού η Κόλαση, το Καθαρτήριο και ο Παράδεισος, εκδίδονται ξεχωριστά. Από εκεί και πέρα όσον αφορά το μεσαιωνικό έπος, οι εκδόσεις Στοχαστής έχουν τυπώσει το Δαχτυλίδι των Νιμπελούγκεν, το Τραγούδι του Ρολάντ και τον Βάλτερ τον Χεροδύναμο, όλα σε μετάφραση και εξαιρετικό σχολιασμό του Δ. Πεταλά. Εξίσου μην χάσετε τον περίφημο Απολεσθέντα Παράδεισο του Μίλτον (εκδ. Οδός Πανός) σε μια καταπληκτική έκδοση με ενσωματωμένα τα χαρακτικά του Γ. Ντορέ. Επίσης πολύ καλή και προσεγμένη είναι η έκδοση του Πάρσιφαλ, από την Ωκεανίδα.

Τέλος να αναφέρουμε δυο βιβλία που δεν είναι μεταφράσεις, αλλά εμπνευσμένα από τα έπη. Το πρώτο είναι ο θρυλικός Οδυσσέας του Τ.Τζοϋς, ένα από τα αριστουργήματα του 20ου αιώνα –προφανώς επηρεασμένο από την Οδύσσεια και το άλλο είναι ο Τριστάνος του Τ. Μάν. Και τα δυο έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορούν στα ελληνικά.

Μουσική


met opera
Met Opera

Η μουσική έχει υπάρξει πεδίον δόξης λαμπρό για τους ήρωες των επών. Εδώ θα εστιάσουμε κυρίως στην όπερα, αφού εκεί έχουν υπάρξει και τα πιο θαυμαστά έργα σε σχέση με την επική ποίηση. Πιο διάσημη απόδοση έπους θεωρείται ο εξωπραγματικός Κύκλος του Δαχτυλιδιού, οι τέσσερις όπερες του Βάγκνερ βασισμένες στο τραγούδι των Νιμπελούγκεν. Τα λόγια είναι περιττά για τον καταπληκτικό Τριστάνο και το μεγαλειώδη Πάρσιφαλ (πάλι του Βάγκνερ)

Αν βρίσκεται την μουσική του Βάγκνερ βαριά, μπορείτε να ακούσετε τον πιο εκλεπτυσμένο Ορλάνδο του Βιβάλντι, μια όπερα εμπνευσμένη από το ποίημα του Αριόστο. Ο άγγλος Περσέλ, ένας από τους μεγαλύτερους μπαρόκ μουσουργούς, απέδωσε μοναδικά στην καταπληκτική του όπερα Διδώ και Αινείας, τον καταραμένο έρωτα των δυο ηρώων, έτσι όπως αυτός διαγράφεται στην Αινειάδα. Οι Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, εξαιτίας και του μυθολογικού πλούτου, έχουν συχνά γίνει αντικείμενο έμπνευσης για διάσημους συνθέτες.  Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως η πρώτη όπερα του Μότσαρτ, ο Απόλλωνας και ο Υάκινθος είναι εμπνευσμένη από τον Οβίδιο. Άλλο εξαιρετικό έργο που να βασίζεται στις Μεταμορφώσεις, είναι η Δάφνη του Ριχάρδου Στράους Τέλος όσον αφορά την Θεία Κωμωδία του Δάντη, ο Λίστ έγραψε την εξαιρετική Συμφωνία για την Θεία Κωμωδία. 

 Επίλογος


Κάπου εδώ, ολοκληρώνεται το μεγάλο αφιέρωμα στην επική ποίηση. Αφού περιηγηθήκαμε στις απαρχές και στην γέννηση του έπους, προχωρήσαμε στην παρουσίαση των ομηρικών επών και διασχίσαμε τα χρόνια του μεσαιωνικού έπους καταλήξαμε εδώ, στις επιρροές των επών στις υπόλοιπες τέχνες. Πλέον η γέννηση ενός νέου έπους είναι σχεδόν αδύνατη, αφού η εποχή μας δεν απαιτεί κάτι τέτοιο. Όμως, τα έπη που έχουν διασωθεί προσφέρουν έναν ανεξάντλητο φιλολογικό πλούτο για όποιον επιθυμήσει να ασχοληθεί μαζί τους, τόσο μεγάλο όπου μια ζωή δεν φτάνει για να τον εξαντλήσει.

 

 

 

Προηγούμενο άρθροΜια έκθεση αφίσας αφιερωμένη στον Κλοντ Σιμόν
Επόμενο άρθροΆραγε θα είναι για 5η φορά “πολύ σκληρός για να πεθάνει”;