Εμιλία Ξανθοπούλου: Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1983 και σπούδασε ζωγραφική στο Τμήμα Καλών Τεχνών του Α.Π.Θ, απ’ όπου αποφοίτησε με άριστα. Το 2006 και για ένα χρόνο φοίτησε με πρόγραμμα ανταλλαγών στη Σχολή Καλών Τεχνών της Μαδρίτης. Το 2009-2010 συμπλήρωσε την εικαστική της παιδεία με μεταπτυχιακές σπουδές στο Central Saint Martins College του Λονδίνου, όπου και βραβεύτηκε με το βραβείο Mishcon De Reya Art Prize. Έχει πραγματοποιήσει τέσσερις ατομικές εκθέσεις και έχει λάβει μέρος σε πολλές ομαδικές. Η ατομική έκθεση με τίτλο «Face it» της Εμιλίας Ξανθοπούλου πραγματοποιείται στην Ena Art Gallery έως και τις 17 Ιανουαρίου. Πρόκειται για μια σειρά ξεχωριστών πορτρέτων που λόγω της φύσης τους, κρίνεται ιδιαίτερα βοηθητικό να αναλυθούν μέσω της ψυχαναλυτικής  Λακανικής θεωρίας για το στάδιο του καθρέφτη. Αναμφίβολα, η χρήση της ψυχανάλυσης μπορεί να αποδειχθεί ένα πολύτιμο εργαλείο για την ανάγνωση μιας εικόνας. Επιπλέον, η ψυχανάλυση μας δίνει τη δυνατότητα να ανακαλύψουμε σε ένα βαθμό όχι μόνο τον ψυχισμό του καλλιτέχνη, αλλά και τις ευρύτερες κοινωνικές διαστάσεις του εξαγνισμού μέσα από την τέχνη.

 Με αφορμή τα έργα της Εμιλίας Ξανθοπούλου

emilia-ksanthopoulou-face«Αυτογνωσίας και ναρκισσισμού γωνία, τοποθέτησα προσεκτικά έναν καθρέφτη. Έναν καθρέφτη φίλο, να με βλέπει και να τον βλέπω όποτε αμφιβάλω ή ψάχνω επιβεβαίωση. Να μου λέει μόνο αλήθειες, ακόμα κι αν πονούν. Να με κοιτά με έγνοια αγάπη θαλπωρή. Κι ας μη μου χαριστεί καθόλου.

Πώς είμαι; Ρωτούσα τον καθρέφτη κι αυτός μ’ απαντούσε με πινελιές και χρώματα. Έβλεπα ξάφνου γύρω μου πουλιά κι εγώ δεμένη με τη γη να τα ζηλεύω. Αντί για μαλλιά, να’ χω σύννεφα έτοιμα για βροχή και μάτια γεμάτα με λιακάδα. Πώς είμαι; Κι ενώ είχε άπνοια, στον καθρέφτη μου φυσούσε αέρας. Και το μαντήλι που μου έσφιγγε το μυαλό, στο λαιμό μου χόρευε. Κι όλα μοιάζαν διάλλειμα σαν από ταξίδι.

Πώς είμαι, πες μου…εκλιπαρώ. Μα ο καθρέφτης, ανάσα δεν βγάζει από το στόμα μου. Μιλάω και οι λέξεις γίνονται μουτζούρα, μια αέναη υπογραφή της θλίψης. Ακόμη και τα δάκρυα στρίβουν απ’ το μάγουλο γι’ αλλού. Μα γιατί πώς είμαι, πες μου…

Κι αυτός μου κλείνει το μάτι και ρίχνει κάθετες λιαχτίδες πάνω μου. Μου βάφει τα μάτια δειλινό και το πρόσωπο λευκό σαν χιόνι. Από τ’ αυτιά μου κρέμονται ρίζες, σπίτια, λέξεις που άφησε πίσω μου η ζωή, ως τώρα.

Γιατί όχι… τώρα ο καθρέφτης μου με γδύνει. Δεν αντιστέκομαι. Μπορεί και να μ’ αρέσει. Μη με πονέσεις παρακαλώ. Μα εσύ είσαι ίδια η φωτιά, επιμένει. Όχι, εγώ δεν τον ακούω. Καλύπτει το σώμα μου με φύλλα. Να μη βλέπω τα σημάδια κι όλους αυτούς που το κατοίκησαν.

Αχόρταγη πια στον καθρέφτη μου με ψάχνω με μανία. Κι είμαι εδώ σαν αναγεννησιακός ήρωας ή σαν τραγούδι αγαπημένο να ζητάω έλεος ή μια απάντηση από τον ουρανό. Κι ένας θεός να μου πετά στο πρόσωπο το χρώμα πίσω.

Μεγάλωσες απότομα, μου λέει ο καθρέφτης φίλος. Κι εγώ θέλω να του σπάσω τα μούτρα. Μα γίνεται η γροθιά μου χάδι, μητρικό.

Είναι εκεί και παρακολουθεί. Συλλαμβάνει τα καφέ μου, τα μαβιά, κάθε λαδιά μου ενοχή, κάθε γαλανή λαχτάρα. Μου ανεβοκατεβάζει τις ηλικίες, μου μπερδεύει τα φύλα, τις εποχές, μπλέκει φτερά μες τα μαλλιά μου. Κι όταν δεν κλαίω κοιτάζοντας τον, κι όταν δεν απορώ… τον ευχαριστώ βαθειά. Για όλα αυτά που μου ‘δειξε πως είμαι.»

   Αναλύοντας  το πιο πάνω κείμενο της Μάρας Τσικάρα για την σειρά «face it» ερχόμαστε αντιμέτωποι με το διαχρονικό θέμα της σχέσης της γυναίκας με την εικόνα της στον καθρέφτη.  Στη μοντέρνα τέχνη, ο καθρέφτης ήταν συνήθως το σύμβολο της ένδοξης ματαιότητας των γυναικών. Αμέτρητα παραδείγματα γυναικών γοητεύονται μπροστά στον  καθρέφτη, ενώ βουρτσίζουν τα μαλλιά τους, ή φορούν τα κολιέ τους. Παρακάτω θα αναλυθεί η Λακανική θεωρία για το στάδιο του καθρέφτη και οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να την εφαρμόσουμε για να αναγνώσουμε έργα τέχνης όπως αυτά της σειράς «face it».  Η συγκεκριμένη θεωρία περιλαμβάνει την έννοια του ναρκισσισμού αλλά έχει να κάνει με την ένδοξη στιγμή, που ο άνθρωπος καλείται να αναγνωρίσει την ταυτότητά του.

 Ο Λακάν και το στάδιο του καθρέφτη

emilia-xanthopoulou-ergo-2Πριν αναφερθώ σε ορισμένα κρίσιμα σημεία της επιχειρηματολογίας του Λακάν, προκειμένου να τα συνδέσω με την έκθεση, θα περιγράψω εν συντομία «το στάδιο του καθρέφτη». Όταν ένα παιδί γεννιέται, δεν έχει συνειδητοποιήσει το σώμα του. Αυτός ή αυτή αντιλαμβάνεται το σώμα σαν ένα κατακερματισμένο σώμα στενά συνδεδεμένο με τη μητέρα του. Το άτομο εισέρχεται στο στάδιο του καθρέφτη σε ηλικία μεταξύ 6 και 18 μηνών. Κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, όταν η μητέρα το κρατά μπροστά από τον καθρέφτη, αναγνωρίζει την εικόνα που βλέπει , όπως η μητέρα. Ο Λακάν παρουσιάζει το στάδιο καθρέφτη ως ένα σημείο καμπής, το οποίο λαμβάνει χώρα έτσι ώστε να μπορεί να δημιουργηθεί το «εγώ». Πριν από  αυτή τη στιγμή, το παιδί δεν μπορεί να το προσδιορίσει. «Ψυχικά, αυτή η στιγμή αντιπροσωπεύει τη δημιουργία του εγώ, την αίσθηση του εαυτού». Επιπλέον, το στάδιο του καθρέφτη είναι η στιγμή της συμπλήρωσης αυτού του εαυτού, με άλλα λόγια, αντιπροσωπεύει μια σύγκρουση ταυτότητας.

   «Αυτό το γεγονός μπορεί να λάβει χώρα, όπως γνωρίζουμε από τον Baldwin, από την ηλικία των έξι μηνών […] φέρνει πίσω μια στιγμιαία πτυχή της εικόνας»

   Η παραπάνω δήλωση αποτελεί ένα σημαντικό σημείο εκκίνησης που συνδέεται με τον ρόλο του «βλέμματος» στην τέχνη. Το βλέμμα του παιδιού κατά τη στιγμή της υλοποίησης της ταυτότητάς του, είναι ανάλογο με το αινιγματικό εκείνο βλέμμα που σε πολλές περιπτώσεις συμβολίζεται στην τέχνη. Το βλέμμα του μοντέλου σε ένα έργο τέχνης είναι πάντα ένα αίνιγμα, ένα στοιχείο που χρήζει πάντα περαιτέρω ανάλυσης. Η πραγματική έννοια του βλέμματος έχει να κάνει με το να ψάχνεις και να παρακολουθείς. Είναι το πιο σημαντικό εργαλείο της οπτικής αλληλεπίδρασης. Αυτή η αμφίδρομη διαδικασία διερεύνησης και βλέμματος ερμηνεύει την επικοινωνία ανάμεσα στον καλλιτέχνη και τον θεατή. Ο θεατής παρακολουθεί αναζητώντας  τον καλλιτέχνη. Ως εκ τούτου, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι μέσα από αυτό το βλέμμα ξεκινά ένας διάλογος  ανάμεσα στον τρόπο που ο καλλιτέχνης βλέπει τον κόσμο, και τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος κοιτάζει τον καλλιτέχνη. Οι καλλιτέχνες είναι πρόθυμοι να συλλάβουν αυτή τη «στιγμιαία πτυχή της εικόνας», προκειμένου να αντανακλούν μέσα από το βλέμμα του μοντέλου τους, τη δική τους άποψη. Αυτό το καθρέφτισμα εξηγεί ότι η εικόνα που έχουμε για ένα έργο τέχνης διαφοροποιείται κάθε φορά που αλλάζουμε την οπτική μας. Είναι μια σύγκρουση ταυτότητας, επειδή στο μυαλό του μοντέλου ο καλλιτέχνης περιλαμβάνει εναλλακτικές προοπτικές -βλέμματα. Το βλέμμα που περιγράφεται από τον Λακάν είναι αμφιλεγόμενο και αναφέρεται σε μια στιγμή συνειδητοποίησης της ταυτότητας, καθώς και στην προβολή της ιδανικής προοπτικής του εαυτού. Η σύγκρουση ταυτότητας αρχίζει μετά τον διαχωρισμό στο στάδιο του καθρέφτη. Αφού το παιδί έχει διαχωριστεί από εκείνο το «κατακερματισμένο σώμα” μια στιγμή συγκρότησης ακολουθεί.

   emilia-xanthopoulou-ergo-4Το παιδί συνειδητοποιεί ότι έχει συγκροτήσει το  «Εγώ»  από τη στιγμή του διαχωρισμού. Είναι μια στιγμή θριάμβου και αποχωρισμού συγχρόνως. Ως εκ τούτου, προκειμένου να επιτευχθεί η δική του και πλήρης ταυτότητα θα πρέπει να διαχωριστεί από το εν λόγω κατακερματισμένο σώμα. Καθώς το παιδί διαχωρίζεται από τον εαυτό του, προκειμένου να κατανοήσει το ίδιο, αναλογικά, εμείς ως θεατές πρέπει να διαχωρίσουμε τον εαυτό μας από τη δική μας οπτική, ώστε να ταυτιστεί με αυτό που βλέπουμε στο έργο τέχνης. Αυτή η απομάκρυνσή μας, είναι μια απαραίτητη διαδικασία προκειμένου να καθορίσουμε την προοπτική μας και να κατανοήσουμε τα κρυφά νοήματα. Επιπλέον, στην τέχνη βλέπουμε συχνά κατακερματισμένα είδωλα: σώματα ή πρόσωπα που έχουν σπάσει σε κομμάτια. Οι εν λόγω θραύσεις τέτοιων εικόνων μας παραπέμπουν στην λακανική θεωρία του σταδίου του καθρέφτη. Η αποσωματοποιμένη απεικόνιση έχει να κάνει με τις αισθήσεις του παιδιού. Καθώς το παιδί προσπαθεί στο υπόλοιπο της ζωής του να ενσωματωθεί με τον άλλο του εαυτό από τον οποίο διαχωρίστηκε, τα κατακερματισμένα σώματα στην τέχνη ψάχνουν για τα κομμάτια τους που λείπουν. Είναι και πάλι μία σύγκρουση ταυτότητας  μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου. Στο στάδιο του καθρέφτη το παιδί αναπτύσσει μια επιθυμία για αυτο-ολοκλήρωση. Μια ανάλογη αίσθηση διαμορφώνεται από τη μεριά του καλλιτέχνη που δημιουργεί το έργο του στον καμβά. Επιπλέον, το παιδί αντιλαμβάνεται αυτό τον εαυτό ως ιδανική προοπτική του εαυτού του. Σε αυτό το σημείο πιστεύω ότι είναι απαραίτητο να συνδεθεί αυτή η ιδέα του «Ιδανικού εγώ» με τον όρο του ναρκισσισμού στην λακανική θεωρία, προκειμένου να κατανοήσουμε πώς αυτή η αγάπη της εικόνας σχετίζεται στενά  με την τέχνη.

Η αξία του βλέμματος

Στο στάδιο του λακανικού καθρέφτη βλέπουμε τους εαυτούς μας όπως μας βλέπουν οι άλλοι, όπως κατασκευαστήκαμε από το κοινωνικό βλέμμα, αλλά αυτό το βλέμμα είναι πολλαπλό. Σκεφτείτε το διάχυτο και αδιάκοπο βομβαρδισμό των εικόνων από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η ανωτέρω έννοια σχετίζεται με την επίδραση του θεατή στην τέχνη. Η κοινωνική ματιά επηρεάζει με πολλούς τρόπους όχι μόνο το έργο τέχνης αλλά και τον καλλιτέχνη. Αυτό που συμβαίνει σε αυτό το στάδιο, είναι η έκφραση των προσδοκιών που έχουν οι άλλοι  από εμάς. Μετά από αυτήν την έκφραση προσπαθούμε να απαλλαγούμε από αυτό που ο καθένας τους  περιμένει. Ομοίως, η πολιτιστική αρένα μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο ο καλλιτέχνης εκφράζει τον εαυτό του.

   Σύμφωνα με τον Λακάν, το βλέμμα από μόνο του δεν μπορεί να δει, αλλά μπορεί να φανταστεί.Φαντάζεται είτε τη σχέση μεταξύ της υποκειμενικότητας και της ετερότητας, είτε αυτή μεταξύ του υποκειμένου και του αντικειμένου. Κατά συνέπεια, αν δεν είμαστε σε θέση να δούμε το βλέμμα μας στον καθρέφτη, μπορούμε μόνο να το φανταστούμε. Ωστόσο είναι  πολύ πιθανό η φαντασία να μας οδηγήσει σε παρανόηση. Επιπλέον, αν δεχτούμε ότι δεν ξέρουμε ακριβώς πώς φαίνεται το βλέμμα, μπορούμε μόνο να φανταστούμε ότι θα δούμε ένα βλέμμα όπως ακριβώς και  σε ένα έργο τέχνης. Αλλά αν δεχτούμε την παραπάνω ιδέα, πώς μπορούμε να διακρίνουμε διαφορετικά βλέμματα; Το βλέμμα είναι ίσως το ισχυρότερο χαρακτηριστικό της γλώσσας του σώματος, ως αποτέλεσμα, αν δεν το  ξέρουμε, δεν μπορούμε αναγνωρίσουμε.

 Η εφαρμογή των ψυχαναλυτικών μεθόδων στην ερμηνεία των έργων τέχνης

emilia-xanthopoulou-ergo-3Μέσα από μια αναφορά στις περιγραφές του Λακάν κατά τις διάφορες  φάσεις  του κατόπτρου σκηνής, τόνισα τη σημασία της σύνδεσης της θεωρίας του με τα έργα τέχνης και τους πιθανούς τρόπους που μπορούν να βοηθήσουν την ερμηνεία τους, ούτως ώστε να δοθεί μια εναλλακτική οπτική στη σειρά έργων της συγκεκριμένης έκθεσης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ψυχαναλυτική θεωρία του Λακάν μπορεί να εξηγήσει πολλές προοπτικές αυτών των έργων και να μας βοηθήσει να τις κατανοήσουμε. Τα συγκεκριμένα πρόσωπα τείνουν να φαίνονται αδιάφορα για οτιδήποτε συμβαίνει γύρω τους. Αγνοούν ακόμα και το ότι σιγά σιγά παραμορφώνονται, κι αυτό δεν φαίνεται να τα ανησυχεί. Ο παραλληλισμός με τον σύγχρονο άνθρωπο είναι προφανής, όπου εκτεθειμένος στην παραπληροφόρηση και αδιάφορος, χάνει την αίσθηση του πραγματικού, του εαυτού του και της ελευθερίας του.

    Η οπτική, η σεξουαλικότητα, ο χώρος, το βλέμμα, ο θεατής, η κρίση ταυτότητας  και η εικόνα είναι ζητήματα που διαφαίνονται ευκρινώς στα έργα και συνδέονται άμεσα με το επιχείρημα του Λακάν στο  στάδιο καθρέφτη. Ψυχαναλυτικά, όλα συνίστανται σε βασικά στοιχεία που αναφέρονται στα μονοπάτια της υστερίας, της μελαγχολίας, του τραύματος  και της αυταπάτης. Τέλος, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι οι ψυχαναλυτικές μέθοδοι αποτελούν ουσιώδη στοιχεία της θεωρίας της τέχνης, επειδή μας παρέχουν χρήσιμες προσεγγίσεις για την κατανόηση και την ερμηνεία των έργων. Ακόμα κι αν ψυχαναλυτικές μέθοδοι είναι χρήσιμες και σημαντικές στον τομέα των τεχνών, η εφαρμογή τους στην ερμηνεία της τέχνης δεν πρέπει να επεκτείνει τα όρια αυτά, έτσι ώστε οι θεατές να μπορούν να αισθάνονται πιο ελεύθεροι.

 Πηγές


D’Alleva, A. (2005), Methods and theories of art history, Laurence King, p.99, p.18

Lacan, J. (1949), The mirror stage as formative of the function of the I as revealed in psychoanalytic experience, 16th International Congress of Psychoanalysis, Zürich, p.2

Graham Coulter-Smith, (2006), Deconstructing Installation Art, CASIAD Publishing, http://www.installationart.net/Chapter5Dissociation/dissociation03.html [Assessed 14 March 2010]

http://emy.elgoog.gr/

Προηγούμενο άρθροΚώστας Χρονόπουλος, Γιάννης & Γιώργος Μπαϊρακτάρης στο Cosmos Live Beer Bar
Επόμενο άρθροΠαρουσίαση του βιβλίου «Ανθρωπολογία της ζωής»