Ελληνικό και Ρωμαϊκό θέατρο: Δύο κόσμοι σε αντιπαράθεση (Μέρος Γ’)

Ο Χριστιανισμός κατάφερε να κυριαρχήσει και εντέλει να επιβληθεί στις ανεξίθρησκες τάσεις του ύστερου ελληνορωμαϊκού κόσμου, αφού πρωτίστως “ελληνοποιήθηκε” μέσα από το πρίσμα, κυρίως του Νεοπλατωνισμού. Ξεκινώντας ως μια αντίδραση στη ρωμαϊκή τρυφηλότητα και συγκινώντας τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, ο Χριστιανισμός κατόρθωσε να γίνει η επίσημη θρησκεία του κράτους την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Η μεταβατική περίοδος ασφαλώς διήρκησε πολύ, ενώ κατά τον 4^ο και κυρίως τον 5^ο αιώνα πραγματοποιείται ένας πρωτοφανής “ιερός πόλεμος” προς καθετί μη χριστιανικό. Στο στόχαστρο των φανατικών της νέας θρησκείας βρίσκονται έργα τέχνης, επιστημονικές πραγματείες και φυσικά το θέατρο.
Ωστόσο, και παρά την απαγόρευση του θεάτρου, πολλές πρακτικές λατρείας και όχι μόνο υιοθετούνται από το Χριστιανισμό, μιας και στάθηκε αδύνατο να εξαφανιστούν εντελώς. Η θεατρική πράξη καθαυτή θα ξαναγεννηθεί αργότερα, κατώτερη δραματουργικά, ξαναβρίσκοντας όμως κάτι από τη χαμένη της θρησκευτική παράδοση.

 Κύκλος και Ανατολή, ευθεία και Δύση

 Η έννοια του κύκλου, τη σημασία του οποίου διαπιστώσαμε στο αρχαίο ελληνικό θέατρο, εξακολουθεί υπό διαφορετικό πρίσμα τη σημειολογική της πορεία και στον ορθόδοξο χριστιανισμό, ο οποίος επιχειρεί μια υπέρβαση της “κυκλικής” έννοιας του χρόνου (στον Ελληνισμό) και της “ευθύγραμμης” αντίστοιχα (στον Ιουδαϊσμό). Σε ένα βυζαντινό ναό της κυρίαρχης ναοδομίας  (σταυροειδής με τρούλο), ο Παντοκράτορας του (ημισφαιρικού) τρούλου δίνει στον πιστό την αίσθηση ότι βρίσκεται κάτω από την πατρική εποπτεία του Θεού.

Όσον αφορά τώρα δύο απ’ τις σημαντικότερες χριστιανικές τελετές, στο γάμο, έχουμε το “χορό του Ησαΐα”, όπου ο ιερέας οδηγεί το ζευγάρι γύρω από το τραπέζι του μυστηρίου τρεις φορές. Ο κυκλικός αυτός χορός συμβολίζει την αιωνιότητα του γάμου. Ο γάμος, όπως ακριβώς και ο κύκλος δεν έχει αρχή και τέλος. Στη βάπτιση, μετά τη συμβολική νίψη του νηπίου στην κολυμβήθρα, ακολουθεί η περιφορά του ιερέα και του νεοφώτιστου μαζί με τον ανάδοχο γύρω από αυτήν. Πρόκειται για ένα πνευματικό κυκλικό “χορό”, μια εκδήλωση χαράς και πανηγυρισμού για το ότι ένας ακόμη άνθρωπος δέχτηκε τη χριστιανική σωτηρία. Η κυκλική διάταξη (προσώπων και όχι μόνο) είναι εξίσου φανερή και στην επίσημη εικονογραφία της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, σε αντίθεση πάντοτε με την τέχνη της Δύσης, εφόσον αυτή βέβαια απομακρυνθεί από τη βυζαντινή επιρροή προς το τέλος του Μεσαίωνα.

Επιπλέον, ο ορθόδοξος μυστικισμός με το απομονωμένο Ιερό δείχνει να συναντά το συμβολισμό του αρχαίου θεάτρου και τα όσα αποκρύπτονται από τα βλέμματα των θεατών, όσων δηλαδή υποτίθεται ότι συμβαίνουν πίσω από τη σκηνή. Δεν είναι τυχαία εξάλλου η χρήση τριών κεντρικών θυρών στο χριστιανικό Ιερό, όπως ακριβώς στην αρχαία σκηνή, με την κεντρική να είναι σαφώς η μεγαλύτερη και την οποία χρησιμοποιεί για να εξέρχεται  ο ιερέας.

Από τον 5^ο αιώνα και στο εξής, η ιστορία της Δύσης ακολουθεί διαφορετικό δρόμο από την ορθόδοξη Ανατολή. Οι φυλές του βορρά σταδιακά εκχριστιανίζονται, ενώ οι διαφορές όσο πάνε και διογκώνονται, ως το τελικό σχίσμα, το 1054. Στην Ανατολή έχουμε την εικονομαχία, ενώ στη Δύση, από τον ύστερο Μεσαίωνα πραγματοποιείται μια ιδιόμορφη επιστροφή στο παγανιστικό παρελθόν, με τη λατρεία του γυμνού σώματος (από τη ζωγραφική μέχρι τη γλυπτική), ακόμα και μέσα στις εκκλησίες.

Έγινε αναφορά στην ευθύγραμμη σκηνή του ρωμαϊκού θεάτρου, απουσία κυκλικής ορχήστρας. Παρά το αδιαμφισβήτητο γεγονός της προέλευσης της βυζαντινής αρχιτεκτονικής από τη ρωμαϊκή, στη Δύση οι χριστιανικοί ναοί εξελίσσονται σύμφωνα με τον τύπο της (ευθύγραμμης) ρωμαϊκής Βασιλικής. Οι Ρωμαίοι υπήρξαν λαός στρατιωτικός. Παρ’ ότι χρησιμοποιούν πλήθος αρχιτεκτονικών μορφών, είναι εμφανής στην κουλτούρα τους η έννοια της παρατακτικότητας και της επανάληψης, απ’ τις ρωμαϊκές λεγεώνες, ως τα δομικά τους έργα. Η γραμμική παρατακτικότητα καθορίζει τη χριστιανική Δύση. Η γραμμική αντίληψη για το χρόνο στέκεται απέναντι στην κυκλική, καθώς γεννάει την ελπίδα και την προσδοκία για τη λύτρωση. Για τον Αυγουστίνο, ο χρόνος δημιουργείται μετά την πτώση από τον παράδεισο και θα λήξει με το “Σάββατο των Σαββάτων”.

Τέλος, αξίζει να γίνει μνεία και στην εισβολή του ρωμαϊκού ρεαλισμού στην κουλτούρα των καθολικών. Η ωμότητα της ρωμαϊκής αρένας παραπέμπει συνειρμικά στην έντονη δραματικότητα στα θρησκευτικά δρώμενα και την κοσμική νοοτροπία της Δύσης, όπου τίποτα δεν υπονοείται. Αυτοτιμωρία μέσω του σωματικού πόνου, αιματοβαμμένα αγάλματα, ακραίες θρησκευτικές οργανώσεις και τις μπαρόκ προσόψεις των εκκλησιών της αντιμεταρρύθμισης, να θυμίζουν εντυπωσιακά ρωμαϊκή frons scenae…