Η ελιά (Ελαία ή Olea στη λατινική) αποτελεί από την αρχαιότητα σύμβολο ομορφιάς, σοφίας, υγείας και αφθονίας για τους λαούς της Μεσογείου, ιδιαίτερα της Ανατολικής. Η ελιά, ο καρπός του ελαιόδεντρου, που αξιοποιείται από το φύλλο μέχρι και το κουκούτσι της, εδώ και χιλιάδες χρόνια, ταΐζει, φωτίζει και ζεσταίνει τον άνθρωπο από γενιά σε γενιά. Είναι το δέντρο που αγαπά τη θάλασσα και τον ήλιο της Μεσογείου. Αντέχει στους ανέμους και σε συνθήκες ανομβρίας. Μεγαλώνει ακόμη και σε άγονα ή πετρώδη εδάφη. Η ελιά έχει συντροφέψει τους ανθρώπους τόσο σε περιόδους αφθονίας και ευμάρειας, όσο και στις δύσκολες περιόδους της λιτότητας και της στέρησης. Κάθε μεσογειακός λαός την έχει τιμήσει και συμπεριλάβει στην πολιτισμική του παράδοση. Η αρχή για το μεγάλο ταξίδι της προς τον κόσμο θα μας οδηγήσει πολλές χιλιάδες χρόνια πίσω. Αυτό είναι το πρώτο από τα δύο μέρη του αφιερώματος για την ελιά και την ιστορία που τη συντροφεύει σε όλη της τη διαδρομή.

η ελιά κατά τη συγκομιδή της
Ελιά – ο καρπός του ελαιόδεντρου. Αξιοποιείται από το φύλλο μέχρι και το κουκούτσι και συντροφεύει τον άνθρωπο εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Η ελιά, τα παράγωγα και οι εναλλακτικές της χρήσεις

Το βασικότερο προϊόν της ελιάς, το ελαιόλαδο είναι από τα αρχαία χρόνια γνωστό για τις πολλαπλές του χρήσεις. Εκτός από τη μαγειρική, ήταν απαραίτητο για το φωτισμό. Η ιερή λυχνία που αναφέρεται στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, φώτιζε τα σκοτεινά δωμάτια τροφοδοτούμενη με ελαιόλαδο. Σύμφωνα με το θεολόγο και συγγραφέα του 2ου-3ου μ.Χ. αιώνα, Κλήμη τον Αλεξανδρέα, οι Έλληνες έμαθαν τη χρήση του λύχνου από τους Αιγυπτίους. Ο Ηρόδοτος μάλιστα, περιέγραψε την αιγυπτιακή γιορτή «Λυχνοκαΐα», που ήταν αφιερωμένη στη θεά Νηίθ (Αθηνά), η οποία ταυτιζόταν με τη θεά Ίσιδα. Στον τομέα του καλλωπισμού τώρα, το ελαιόλαδο από τότε μέχρι σήμερα εξακολουθεί να αποτελεί βάση για καλλυντικά, αρωματικά έλαια και κρέμες περιποίησης ποικίλων χρήσεων.
Ήδη από την αρχαία Ρώμη γνωρίζουμε πως ήταν διαδεδομένη η χρήση του πράσινου σαπουνιού. Αυτό, επίσης προέρχεται από την επεξεργασία του ελαιόκαρπου, με τρόπο τέτοιο ώστε να παραχθεί πυρηνέλαιο. Το πυρηνέλαιο λαμβάνεται από τον ξυλώδη πυρήνα του καρπού, δηλαδή το κουκούτσι της ελιάς. Μάλιστα, όσο περισσότερο ωριμάσει η ελιά στο δέντρο, τόσο πιο μαλακό και αξιοποιήσιμο είναι το κουκούτσι. Ακόμη και σήμερα, το πυρηνέλαιο, αποτελεί πρώτη ύλη στη σαπωνοποιία σε συνδυασμό με άλλα έλαια όπως το κοκοφοινικέλαιο, το αμυγδαλέλαιο, το κανναβέλαιο και το καρυδέλαιο. Προϊόν της ελιάς είναι και το πυρηνόξυλο. Προέρχεται από το αποξηραμένο κουκούτσι της και χρησιμοποιείται ως καύσιμη ύλη, είτε για οικιακή χρήση (μαγκάλι), είτε σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις (καυστήρες, καμίνια κλπ.). Η θερμαντική ικανότητα του πυρηνόξυλου υπολογίζεται στο 1/3 αυτής του πετρελαίου.
olive-oil-soap
Πρώτη ύλη στη βιομηχανία της σαπωνοποιίας αποτελεί το πυρηνέλαιο, το οποίο λαμβάνεται από το επεξεργασμένο κουκούτσι της ελιάς.
Η πρώτη εμφάνιση της ελιάς

 Η καλλιέργεια της ελιάς είναι ανέκαθεν συνδεδεμένη με τη ζωή των ανθρώπων της περιοχής του Λεβάντε, δηλαδή του χερσαίου χώρου της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτή είναι και η κοιτίδα της ελαιοκαλλιέργειας. Στην περιοχή αυτή, το ελαιόδεντρο αυτοφύεται και ευδοκιμεί από τους προϊστορικούς ήδη χρόνους. Αντίθετα με την περιοχή της Μεσογείου, στην αμερικανική ήπειρο η ελιά εισήχθη πολύ αργότερα. Παρά το εξίσου εύκρατο κλίμα, ειδικά της Λατινικής Αμερικής, το ελαιόδεντρο δεν εμφανίστηκε εκεί μέσα από φυσικές διαδικασίες. Πίσω στη Μεσόγειο και συγκεκριμένα στη χώρα μας, στοιχεία που προέκυψαν από ανάλυση γύρης, μαρτυρούν την παρουσία ελαιόδεντρων στον ελλαδικό χώρο ήδη από τη Νεολιθική εποχή. Συγκεκριμένα, το μέρος από το οποίο πιθανολογείται ότι ξεκίνησε η εξημέρωση του δέντρου, είναι η Κρήτη. Εκεί βρίσκεται μάλιστα μέχρι σήμερα η ελιά του Αζοριά, το αρχαιότερο ελαιόδεντρο στον κόσμο. Υπολογίζεται ότι φυτεύτηκε μεταξύ 1350-1100 π.Χ.
Η ιστορία υπολογίζουμε ότι ξεκινά πριν από περίπου 7000 χρόνια. Οι πρώτες μας χειροπιαστές αποδείξεις όμως, είναι νεότερες. Παραστάσεις σε αγγεία καθώς και πινακίδες που μαρτυρούν σημαντική παραγωγή ελαιόλαδου στην εξής περιοχή, μας πληροφορούν ότι η πρώτη εμφάνιση του δέντρου έγινε στην Έβλα της Βόρειας Συρίας, περί την 3η χιλιετία π.Χ. Βέβαια, ο βοτανολόγος Augustin Pyramus de Candolle βασιζόμενος σε γλωσσολογικά δεδομένα των λαών της Μεσογείου, οδηγείται σε πιο περίπλοκες υποθέσεις σχετικά με τη γενέτειρα περιοχή. Περισσότερο ασφαλή είναι τα στοιχεία που διαθέτουμε σχετικά με τη διάδοση της καλλιέργειας και των προϊόντων του δέντρου. Έμποροι από τη Φοινίκη, την Κρήτη και την Αίγυπτο διέδωσαν πρώτοι το ελαιόλαδο στη λεκάνη της Μεσογείου και ακόμη παραπέρα. Η ελιά και το λάδι θα περάσουν, όπως θα δούμε, στην Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία, Πορτογαλία και πολύ αργότερα, στην Αμερική και στην Αυστραλία. Η ενασχόληση με το ελαιόλαδο αποτελούσε άλλωστε τη ραχοκοκαλιά του εμπορίου στον αρχαίο κόσμο. Πολλά χρόνια πριν εμφανιστεί ο μαύρος χρυσός, το ελαιόλαδο ήταν το υγρό χρυσάφι.

Τα προϊόντα της ελιάς χρησιμοποιούνταν με διάφορους τρόπους στην καθημερινή και θρησκευτική ζωή. Για τους Αιγυπτίους γνωρίζουμε ότι κατανάλωναν ελαιόλαδο στις τελετουργίες τους. Συγκεκριμένα, με λάδι εχρίετο ο νεκρός πριν από την ταρίχευση και στολιζόταν µε περιδέραιο από κλαδιά ελιάς. Οι πινακίδες της Γραμμικής Β’ αποτελούν μαρτυρίες για τη μεταχείριση της ελιάς στα ανάκτορα Κνωσού, Πύλου και Μυκηνών μεταξύ 14ου και 13ου αιώνα π.Χ. Ενδεικτικά, στη Ζάκρο έχουν βρεθεί ολόκληρες ελιές με τη σάρκα τους και χρονολογούνται περί το 1450 π.Χ. Τοιχογραφία στο ανάκτορο της Κνωσού, του 16ου αιώνα π.Χ., απεικονίζει θαυμάσια έναν ελαιώνα.

ελιά_κνωσός_τοιχογραφίες
Στο ανάκτορο της Κνωσού εντοπίστηκε τοιχογραφία που απεικονίζει έναν ελαιώνα. Χρονολογείται γύρω στο 16ο αιώνα π.Χ.
Η ελιά και το λάδι στην αρχαία Ελλάδα

Σύμφωνα με τη μυθολογία, η θεά Αθηνά δώρισε την ελιά και δίδαξε την καλλιέργειά της στους Έλληνες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αναδείχθηκε σε προστάτιδα της πόλης στην οποία έδωσε το όνομά της. Η πρώτη αυτή ιερή ελιά, λέγεται ότι υπήρχε στην Ακρόπολη. Κλώνοι της ήταν οι 12 ιερές ελιές από τις οποίες δημιουργήθηκε ο περίφημος Ελαιώνας των Αθηνών. Από αυτόν προερχόταν το λάδι που δινόταν ως έπαθλο στους νικητές των Παναθηναίων. Αποδεικτικό για τη σημασία της ελιάς στην αρχαία Αθήνα είναι το γεγονός ότι τα τετράδραχμα αθηναϊκά νομίσματα απεικόνιζαν στη μία όψη τους τη θεά Αθηνά φορώντας κράνος στεφανωμένο με φύλλα ελιάς, ενώ στην άλλη, μια κουκουβάγια κι ένα μικρό κλαδί ελιάς, τα ιερά σύμβολα της Αθήνας.
Το λάδι αποτελούσε σημαντικότατο παράγοντα στην ανάπτυξη της αρχαίας ελληνικής οικονομίας. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν αρκετές περιπτώσεις, σύμφωνα με τις οποίες, σε περίοδο πολέμου, ο στρατός ενός τόπου έπληττε, με την καταστροφή των ελαιόδεντρων, την οικονομία του αντίπαλου τόπου για πολλά χρόνια έως ότου αναπτυχθεί ξανά ο ελαιώνας. Η πιο γνωστή μαρτυρία είναι από τα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν οι Σπαρτιάτες, εισβάλλοντας στην Αττική, κατέστρεψαν τους ελαιώνες της. Με τη σειρά τους οι Αθηναίοι, έκοψαν τα ελαιόδεντρα των πεδιάδων της Κυνουρίας και της Αργολίδας.
elia_glauka_athinaiko_tetradraxmo
Στο αθηναϊκό τετράδραχμο απεικονίζεται η προστάτιδα της πόλης, θεά Αθηνά, φορώντας στεφάνι ελιάς στο κράνος της. Το κλαδί ελιάς και η γλαύκα (κουκουβάγια), που απεικονίζονται στην πίσω όψη του νομίσματος, αποτελούσαν τα ιερά σύμβολα της αρχαίας Αθήνας.

Η συνέχεια για την ιστορική διαδρομή της ελιάς, από τη ρωμαϊκή εποχή μέχρι τις μέρες μας, ακολουθεί στο δεύτερο μέρος. 

Ελιά – ακολουθώντας τη διαδρομή της από την αρχαιότητα έως σήμερα (Μέρος Β)

 

Βιβλιογραφία:


  • Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα έως σήμερα: Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, 1-2 Οκτωβρίου 1999, Μέγαρον Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα
  • Η ελιά και το λάδι στο χώρο και το χρόνο: Πρακτικά Συμποσίου, 24-26 Νοεμβρίου 2000, Θεοφάνειος Σχολή, Πρέβεζα
  • Ελαιοσοδεία: Μελέτες για τον πολιτισμό της ελιάς / Συλλογικό έργο: Αικατερίνη Πολυμέρου – Καμηλάκη, Παναγιώτης Β.Φάκλαρης, Βασιλική Σταματοπούλου, Δέσποινα Χατζή – Βαλιάνου, Συμεών Παρχαρίδης, Δημήτρης Τσουγκαράκης, Ν.Ε. Καραπιδάκης, Ευαγγελία Μπαλτά, Ersin Gülsoy, Παναγιώτης Καμηλάκης, Γιάννης Σακελλαράκης · επιμέλεια: Αικατερίνη Πολυμέρου – Καμηλάκη. – 1η έκδ. – Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, 2004
  • ΕΣΤΙΑ – Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Χαροκοπείου Πανεπιστημίου (estia.hua.gr)
  • Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ (www.tovima.gr)
  • OliveOilTimes (www.oliveoiltimes.com)
  • ypaithros.gr – Ηλεκτρονική εφημερίδα για την αγροτική ανάπτυξη

 

Προηγούμενο άρθροΟι εγγραφές για το 9ο Πανελλήνιο Masterclass Διεύθυνσης Ορχήστρας άνοιξαν!
Επόμενο άρθροΆπαντα τα ευρισκόμενα-Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος από τις εκδόσεις Δωδώνη