«Ο Κ. Π. Καβάφης είναι ποιητής υπερμοντέρνος, ποιητής των μελλουσών γενεών», ανέφερε ο ίδιος στο Αυτοεγκώμιο του, θεωρώντας την εποχή του ανεπαρκή για να συλλάβει την περίπλοκη ειρωνεία του. Ο μοντερνισμός του αλεξανδρινού ποιητή είναι διαχρονικός και το έργο του πρωτοποριακό για την εποχή του. Η πρόσληψη του έργου ακολουθεί μια διαρκή ανοδική πορεία και η γοητεία της ποίησης του είναι ολοένα και αυξανόμενη. Το καβαφικό έργο υπερέβη τον ορίζοντα των προσδοκιών της εποχής του και καθίσταται πλέον κλασικό. Όχι μόνο κλασικό αλλά και μοντέρνο, ο Κ. Π. Καβάφης είναι ένας «κλασικός του μοντερνισμού», όπως τον χαρακτηρίζει ο μελετητής Δημήτρης Δημηρούλης. Ένας ποιητής που δεν έγραψε μόνο για την εποχή του, αντίθετα διαθέτει τη δυναμική να σταθεί σε κάθε πολυπολιτισμική κοινωνία, με ρευστές ταυτότητες, σε κάθε κοινωνία του κράματος, κράματος λαών, παραδόσεων και γλωσσών, όπως η σύγχρονη μας πραγματικότητα. «Είμεθα ένα κράμα εδώ· Σύροι, Γραικοί, Αρμένιοι, Μήδοι».

Η πρώιμη περίοδος και οι καλλιτεχνικές καταβολές

Στο ξεκίνημα της ποιητικής του δημιουργίας ο Κ. Π. Καβάφης επηρεάστηκε από το εκφραστικό κλίμα των Φαναριωτών και τον Αθηναϊκό ρομαντισμό. Πρόκειται για μια περίοδο πρώιμης αναζήτησης από την οποία αργότερα ο ίδιος θα αποκηρύξει το σύνολο σχεδόν αυτών των ποιημάτων. Στη συνέχεια θα έρθει σε επαφή με τον παρνασσισμό (parnasse), από τον οποίο θα διατηρήσει στοιχεία και στο ώριμο έργο του, όπως τη μικρή στιχουργική φόρμα και την επιμέλεια της μορφής. «Στην ποιητική του Καβάφη τίποτα δεν είναι τυχαίο. Τα ποιήματά του τα προσέχει ως την τελευταία λεπτομέρεια. Η στίξη, οι παύσεις, όλα είναι υπολογισμένα, όλα υπηρετούν την τέχνη της ποιήσεως, ακόμα και η τυπογραφική εμφάνιση. Το καθετί τεχνουργημένο με κομψότητα και  καλαισθησία.», υπογραμμίζει ο Λίνος Πολίτης.

Στην επόμενη χρονική περίοδο εμφανίζεται στον ελλαδικό χώρο το καλλιτεχνικό ρεύμα του συμβολισμού. Ο Κ. Π. Καβάφης υιοθετεί την υποβολή των συναισθημάτων, τη χρήση συμβόλων, τη λυρικότητα και τη μουσικότητα. Υπό την επιρροή του συμβολισμού γράφονται τα σπουδαία ποιήματα της πρώιμης περιόδου του, με ευδιάκριτα τα σύμβολα, όπως Κεριά, Η Πόλις, Τείχη, Περιμένοντας τους Βαρβάρους.

[…] Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις. Για τα αλλού — μη ελπίζεις—
δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό.
Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ
στην κώχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες.

Η Πόλις

Ο αισθητισμός, ως έκφραση μιας ελκυστικής νοσηρότητας και αισθησιακής επαναστατικότητας, επηρέασε με τη σειρά του τον αλεξανδρινό ποιητή. Τα μοτίβα της νωχελικότητας, της ανίας, της φθοράς και της παρακμής των πολιτισμών εμφανίζονται συνεχώς στο έργο του Κ. Π. Καβάφη.

Η κατάκτηση του ποιητικού ρεαλισμού

Το έτος 1911 συντελείται μια στροφή στο καβαφικό έργο. Είναι μια περίοδος στην οποία ο Κ. Π. Καβάφης έχει πλέον αποκτήσει τη δικιά του ποιητική ταυτότητα, την ξεχωριστική «φωνή» του. Ο ποιητής, αφήνοντας πίσω του τις βαριές επιρροές του ρομαντισμού, του παρνασσισμού και του συμβολισμού και υιοθετώντας από τα ρεύματα αυτά τα χαρακτηριστικά που ταιριάζουν στο προσωπικό του ύφος, έχει περάσει στην περίοδο του ποιητικού ρεαλισμού. Από το 1911 εώς το τέλος της ζωής του, το 1933, είναι η ώριμη καλλιτεχνική περίοδος, κατά την οποία ολοκληρώνει το ποιητικό του πρόσωπο και κατακτά μια ποιητική με αυστηρά προσωπικό και αναγνωρίσιμο ύφος. Ο W. H. Auden αναφέρει για το ιδιαίτερο ύφος που Καβάφη, που διαφένεται έντονα ακόμη και στις αγγλικές μεταφράσεις: «Διάβασα αμέτρητες μεταφράσεις του Καβάφη καμωμένες από πολλούς και διάφορους, αλλά κάθε μια τους μπορούσε αμέσως ν΄ αναγνωριστεί πως είναι ποίημα του Καβάφη – κανείς άλλος δεν ήταν δυνατό ποτέ να το είχε γράψει.»

Ακόμη, μια ενδιαφέρουσα χρονολογία στο έργο του είναι γύρω στο 1917, όπου στα ερωτικά ποιήματα  εκδηλώνει ολοένα και τολμηρότητα την ομοφυλοφιλική ταυτότητα του έρωτα και παράλληλα οξύνει την πολιτική κριτική του.

[…] Κ’ εξαίφνης με κυρίευσε μια αλλόκοτη
εντύπωσις. Aόριστα, αισθάνομουν
σαν νάφευγεν από κοντά μου ο Μύρης·
αισθάνομουν που ενώθη, Χριστιανός,
με τους δικούς του, και που γένομουν
ξ έ ν ο ς εγώ,  ξ έ ν ο ς  π ο λ ύ· ένοιωθα κιόλα
μια αμφιβολία να με σιμώνει: μήπως κι είχα γελασθεί
από το πάθος μου, και  π ά ν τ α τού ήμουν ξένος.—
Πετάχθηκα έξω απ’ το φρικτό τους σπίτι,
έφυγα γρήγορα πριν αρπαχθεί, πριν αλλοιωθεί
απ’ την χριστιανοσύνη τους η θύμηση του Μύρη.

Μύρης· Aλεξάνδρεια του 340 μ.X.

Ο Κ. Π. Καβάφης «δε γεννήθηκε ποιητής έγινε με τα χρόνια». Ενώ ξεκίνησε με μετριότατα στιχουργήματα έχοντας ως άξονα το κυρίαρχο ρεύμα της εποχής, με αργή και γόνιμη δουλειά θεμελίωσε τη δική του μοναδική ποιητική, που δύσκολα μπορεί να βρει άξιους μιμητές. Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο μελετητής Δημήτρης Δημηρούλης πραγματιοποιήθηκε η «σταδιακή μεταμόρφωση ενός μέτριου μιμητή σ’έναν ιδιώνυμο αριστοτέχνη».

Οι «περιοχές» του καβαφικού έργου

Σύμφωνα με διευκρινήσεις του Κ. Π. Καβάφη το έργο του διαχωρίζεται σε τρείς μεγάλους θεματικούς κύκλους, σε τρείς «περιοχές». Πρόκειται για το φιλοσοφικό, ιστορικό και ηδονικό κύκλο. Όμως, δεν υπάρχουν «τείχη» ανάμεσα στις θεματικές, συχνά συμπλέκονται μέσα στο πλαίσιο του ίδιου ποιήματος.

«Ο Καβάφης δεν επαναλαμβάνεται ποτέ. Ιδού, απλά, το σχεδιάγραμμα που βγαίνει ίσαμε τώρα από το έργο του. Έχει τρεις περιοχές ― τη φιλοσοφική (ή της σκέψης), την ιστορική, και την ηδονική (ή αισθησιακή). […] Επανάληψη στον Καβάφη δεν βρίσκεται ποτέ. Το κάθε ποίημά του, χωρίς εξαίρεση, έχει κάτι το διαφορετικό από τα άλλα του. Αυτό, ως γνωστόν, είναι ένας από τους πρώτους κανόνες της καβαφικής σύνθεσης. Κάθε νέο ποίημα προσθέτει στην περιοχή του κάτι (πότε πολύ, πότε λίγο). Κάποτε ποιήματα εισέρχονται στην περιοχή ως συμπληρώσεις. Κάποτε το φως ενός καινούριου ποιήματος ελαφρά διαπερνά το ημίφως ενός παλαιοτέρου […] Επανάληψη στον Καβάφη δεν υπάρχει· επιστροφή όμως σε μια απ’ τις τρεις περιοχές (σε μία απ’ τις κατηγορίες θεμάτων) υπάρχει.»

Αρκετά ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη αποτελούν ποιήματα ποιητικής, στα οποία η Τέχνη της Ποιήσεως παρουσιάζεται ως νηπενθές φάρμακο, νάρκης του άλγους δοκιμές.

[…] Εις σέ προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως,
πού κάπως ξέρεις από φάρµακα
νάρκης του άλγους δοκιµές, εν Φαντασία και Λόγω.
Είναι πληγή από φρικτό µαχαίρι.
Τα φάρµακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως,
που κάµνουνε για λίγο να µη νιώθεται η πληγή.

Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κοµµαγηνή, 595 µ. Χ

Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης
Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης
Κ. Π. Καβάφης και Ιστορία: την νύχτα χθες πήρα μια συλλογή
επιγραφών των Πτολεμαίων να διαβάσω

«Καβάφη, μπορείς να γράψεις μυθιστόρημα;» Δέκα φορές με φωνάζουν όχι. Κάνω πάλι το ερώτημα: «Καβάφη, μπορείς να γράψεις θέατρο;» Εικοσιπέντε φωνές με φωνάζουν πάλι όχι. Κάνω πάλι το ερώτημα: «Καβάφη, μπορείς να γράψεις ιστορία;» Εκατόν είκοσι πέντε φωνές με λένε μπορείς να γράψεις».

Το μεγαλύτερο μέρος από τα ιστορικά ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη ανάγονται στην ελληνιστική περίοδο και την ελληνορωμαϊκή εποχή. Μερικά, ακόμη, αναφέρονται στη βυζαντινή εποχή. Κύρια ιστορικά αναγνώσματα του ήταν οι Βίοι του Πλουτάρχου και το έργο του E. Gibbon Η Παρακμή και η πτώση της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας.

Επιλέγει εποχές παρακμής, κυρίως μεταβατικές περιόδους της ιστορίας. Όταν ένας κόσμος οδηγείται στο τέλος κι ένας νέος διαφαίνεται. Τον ενδιαφέρουν οι περίοδοι παρακμής και τα ηττημένα πρόσωπα της ιστορίας. Η Marguerite Yourcenar, στο κείμενο-εισαγωγή της μετάφρασής της – έργο με επιρροή καθοριστική για την πρόσληψη του Καβάφη από το γαλλόφωνο αναγνωστικό κοινό – γράφει ότι ο Κ. Π. Καβάφης δεν πιάνει τη ζωή του Αντώνιου ή της Κλεοπάτρας, αλλά μια στροφή της μοίρας τους. Συμβάντα δευτερευούσης σημασίας, που η επίσημη ιστορία δεν τα ανάγει σε σημαντικά γεγονότα.

Ο Γ. Σεφέρης θεωρεί ότι η μέθοδος του Καβάφη πλησιάζει την αντικειμενική συστοιχία, (objective correlative), όπως την ορίζει η T. S. Eliot. Όσο ωριμάζει ο ποιητικός λόγος του Κ. Π. Καβάφη φαίνεται να εφαρμόζει όλο και πιο επίπονα αυτή τη μέθοδο, αναφέρει ο Σεφέρης.

«Κι αν για τον έρωτά μου δεν μπορώ να πω»

Λάνη τάφος

Ο Λάνης που αγάπησες εδώ δεν είναι, Μάρκε,
στον τάφο που έρχεσαι και κλαις, και μένεις ώρες κι ώρες.
Τον Λάνη που αγάπησες τον έχεις πιο κοντά σου
στο σπίτι σου όταν κλείεσαι και βλέπεις την εικόνα,
που αυτή κάπως διατήρησεν ό,τ’ είχε που ν’ αξίζει,
που αυτή κάπως διατήρησεν ό,τ’ είχες αγαπήσει. […]

Σημαντικό και παράλληλα καθοριστικό σώμα της ποίησης του Κ. Π. Καβάφη αποτελούν τα ερωτικά/ηδονικά ποιήματα. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, πριν το 1917 οι ομολογίες της ερωτικής ταυτότητας ήταν σκεπασμένες στα ποιήματα του, ενώ στη συνέχεια η ομοερωτική επιθυμία ρητή ή υπαινικτικότερη είναι αντιληπτή και τα ποιήματα αποκτούν ριζοσπαστικό χαρακτήρα σε σχέση με την επικρατούσα ηθική της περιόδου (για παράδειγμα Λάνη τάφος, Μέσα στα καπηλειά, Να μείνει). Είναι η εποχή κατά την οποία ο Oscar Wild είχε καταδικαστεί για την ομοφυλοφιλία του και στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά και στις αγγλικές αποικίες, όπως η Αλεξάνδρεια, έχει επικρατήσει η βικτωριανή ηθική. «Όχι στα σπίτια των τιμίων οικογενειών τους (όπου, άλλωστε, μήτε τους θέλαν πια)», γράφει ο Κ. Π. Καβάφης στο ποίημα Δύο νέοι, 23 έως 24 ετών.

«Mη ομιλείτε περί ενοχής, μη ομιλείτε περί ευθύνης. Όταν περνά το Σύνταγμα της Hδονής με μουσικήν και σημαίας∙ όταν ριγούν και τρέμουν αι αισθήσεις, άφρων και ασεβής είναι όστις μένει μακράν, όστις δεν ορμά εις την καλήν εκστρατείαν, την βαίνουσαν επί την κατάκτησιν των απολαύσεων και των παθών.» […]

Το παραπάνω απόσπασμα ανήκει στο Σύνταγμα της Ηδονής, ένα από τα τρία πεζά ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη (τα άλλα δύο: Ενδύματα, Τα πλοία), και εκφράζει τις απόψεις του ποιητή σε σχέση με τη βίωση της ηδονής. Συνθέτει ένα εγκώμιο για αυτήν, για την ακολουθία των ηδονών και των επιθυμιών και την απόρριψη της τρέχουσας ερωτικής ηθικής, όπως υποδείκνυε το καλλιτεχνικό ρεύμα του αισθητισμού. «Volupté, sois toujours ma reine!» (Γίνε ηδονή μόνη Βασίλισσα μου), διακήρυττε ο γάλλος Ch. Baudelaire.

Κ. Π. Καβάφης & Duane Michals
The Adventures of Constantine Cavafy: Duane Michals
Από τα μονόφυλλα στις ξενόγλωσσες μεταφράσεις

Ο Κ. Π. Καβάφης ακολουθούσε μια ιδιότυπη εκδοτική τακτική. Αρχικά, τύπωνε τα ποιήματα του σε μονόφυλλα με δικά του έξοδα και στη συνέχεια σε ολιγοσέλιδα φυλλάδια, τα οποία έδινε και ταχυδρομούσε σε γνωστά του πρόσωπα. Πραγματοποιούσε ένα είδος αυτοέκδοσης, επιλέγοντας ο ίδιος το αναγνωστικό κοινό του και γνωρίζοντας έναν προς έναν τους αναγνώστες του.

Όσο ζούσε, δεν εξέδωσε ποτέ συγκεντρωμένο ολόκληρο το ποιητικό του έργο. Το επίσημο σώμα της ποίησης του, τα αναγνωρισμένα, συγκροτείται από μόλις 154 ποιήματα. Αυτός ο καβαφικός κανόνας, εκδόθηκε δύο χρόνια μετά το θάνατο του το 1935, με επιμέλεια της Ρίκας Σεγκοπούλου. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1948. Το 1963 εκδόθηκε με επιμέλεια και σχολιασμό του Γ. Π. Σαββίδη η δίτομη έκδοση των ποιημάτων. Αργότερα, ο Γ. Π. Σαββίδης με την απόκτηση του αρχείου Καβάφη και σε συνεργασία με τις Εκδόσεις Ίκαρος κυκλοφόρησε τα Aνέκδοτα, τα Aποκηρυγμένα, τα Aτελή ποιήματα και τα Πεζά του Κ. Π. Καβάφη.

Η απήχηση του καβαφικού έργου στο εξωτερικό είναι μοναδική και αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο της καβαφικής φιλολογίας. Το 1919 ο E. M. Foster, ο άνθρωπος που συνέβαλε καθοριστικά στην προβολή της ποίησης του Κ. Π. Καβάφη στον αγγλόφωνο κοινό, δημοσίευσε ένα άρθρο για τον αλεξανδρινό ποιητή στο Athenaeum και στη συνέχεια φρόντισε να μεταφραστούν τα ποιήματα του Κ. Π. Καφάφη στα αγγλικά. Ο βρετανός συγγραφέας στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου βρισκόταν στην Αλεξάνδρεια και γνώρισε προσωπικά τον ποιητή. O E. M. Foster σε μια Αλεξάνδρεια «θεμελιωμένη πάνω στο βαμβάκι – και στον συναγωνισμό ττου εμπορίου κρεμμυδιών και αυγών – κακοκτισμένη και βρωμερή» ξεχωρίζει «έναν Έλληνα κύριο με ψαθάκι», «τον ποιητήν», «που σκέκει πάντα σε ελαφρή απόκλιση προς το σύμπαν», τον  Κ. Π. Καβάφη.

Από τις μεταφράσεις της δεκαετίας του 1920 ακολούθησαν πολλές ακόμα μεταφραστικές απόπειρες. Από τις πιο γνωστές αυτή των Edmund Keeley και Phlip Sherrard το 1992, καθώς και η πολύ πρόσφατη του αμερικανού Daniel Mendelsohn. Το καβαφικό έργο μέσω των μεταφράσεων πέτυχε μια τεράστια απήχηση σε όλο τον κόσμο. Ο Κ. Π. Καβάφης αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και εξέπεμπε θαυμασμό για πολλούς ομότεχνους του. Από το Αλεξανδρινό Κουαρτέτο (The Alexandria Quartet) του Lawrence Durrell ως τα ποιήματα Days of 1964 και After Cavafy του αμερικανού ποιητή James Merrill, όπου γι’ αυτόν οι καβαφικοί βάρβαροι γίνονται οι Γιαπωνέζοι, για να ματαιώσουν και πάλι τις προσδοκίες του πλήθους που τους περιμένει.

Ο Κ. Π. Καβάφης είναι ένας ειρωνικός, ερωτικός ποιητής, ποιητής του γήρατος, των ανθρώπινων παθών, της ματαιότητας των ανθρώπινων μεγαλείων και της décadence του fin de siècle. Ένας ποιητής με πολλά προσωπεία, που χάρη στον διαχρονικό προβληματισμό, στον ποιοτικό χειρισμό των λέξεων και τη μοναδική αισθητική του συνεχίζει να προσελκύει το αναγνωστικό και κριτικό ενδιαφέρον και να μεταμορφώνεται διαρκώς στο σύγχρονο νεοελληνικό και άλλοτε ευρωπαϊκό λογοτεχνικό εργαστήρι.

Βιβλιογραφικές αναφορές:

  • Δημήτρης Δημηρούλης, Τα ποιήματα: δημοσιευμένα: αναγνωρισμένα και αποκηρυγμένα. Αδημοσίευτα: ολοκληρωμένα και ανολοκλήρωτα. Παράρτημα: λογοτεχνικά πεζά, μεταφράσεις, σημειώματα, Gutenberg, Αθήνα, 2015.
  • Μιχάλης Πιερής, Η ποίηση του κράματος: Μοντερνισμός και διαπολιτισμικότητα στο έργο του Καβάφη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2000.
  • Μιχάλης Πιερής, Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη: επιλογή κριτικών κειμένων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1999.
  • http://www.kavafis.org
Προηγούμενο άρθροΟ Γιώργος Νταλάρας και η Εστουδιαντίνα έρχονται στην Ιερά Οδό
Επόμενο άρθροΑνοιχτό κάλεσμα για συμμετοχή στο Akropoditi DanceFest 2018