Black Lives Matter. These three words have been said many times in many ways. And they still need to be said. Today.
Οι ζωές των μαύρων έχουν αξία. Τρεις λέξεις που έχουν ειπωθεί πολλές φορές και με πολλούς τρόπους, και δυστυχώς ακόμα έχουμε ανάγκη να τις λέμε. Μέχρι Σήμερα!

Στις 7 Νοεμβρίου, λίγα λεπτά μετά την ασφαλή εκτίμηση ότι νέος πρόεδρος των Η.Π.Α θα είναι ο Joe Biden και ότι η ταραχώδης θητεία του Donald Trump στο οβάλ γραφείο φτάνει στο τέλος της, ο μαύρος σχολιαστής του CNN Van Jones με δάκρυα στα μάτια υποδεχόταν την είδηση λέγοντας πως για κάποιους που τα προηγούμενα χρόνια δεν μπορούσαν να αναπνεύσουν ξημερώνει μια πιο όμορφη μέρα.

Η συγκινητική αυτή εκδήλωση του δημοφιλούς δημοσιογράφου συμπυκνώνει απλά, κρυστάλλινα και ουσιαστικά την τραχιά πραγματικότητα των φυλετικών διακρίσεων και κυρίως της αγωνίας ορισμένων φυλετικών ομάδων στις Η.Π.Α του 21ου αιώνα. Ακόμη και μετά από τόσες κομβικές νίκες και κατακτήσεις. Ακόμη και μετά την θητεία του Barack Obama στον Λευκό Οίκο.

Black Lives Matter
Black Lives Matter
Από το Black Lives Matter στην μεγάλη οθόνη!

Άλλωστε δεν έχουν περάσει παρά λίγοι μήνες από την αναζωπύρωση του κινήματος «Black Lives Matter». Μια αναπόφευκτη και αναγκαία αντίδραση στην κορύφωση της αστυνομικής, ρατσιστικής βίας μετά την δολοφονία του νεαρού George Floyd. Ταυτόχρονα, φυσικά, με τον πρωτοφανή διχασμό που επέφερε η «τραμπική» κουλτούρα η οποία ήταν, και όπως φαίνεται είναι και θα είναι παρούσα. Στον δημόσιο λόγο, στις κοινωνικές διεργασίες, ακόμα και στους πολιτειακούς θεσμούς της χώρας.

Το παρόν κείμενο, δράττοντας την ευκαιρία μιας επικαιρότητας που εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να λειτουργεί ούτε αισιόδοξα ούτε ενθαρρυντικά, έχει στόχο αν περιπλανηθεί με πυξίδα τον κινηματογράφο, στην ιστορία των φυλετικών διακρίσεων στην Αμερική. Στα παρασκήνια των κοινωνικών αγώνων για την εξάλειψη τους. Στα ρεύματα και σε εκείνους τους δημιουργούς που άνοιξαν τον δρόμο για την υπέρβαση του ρατσισμού, της περιθωριοποίησης και των διαχωρισμών με βάση το χρώμα, την φυλή και την θρησκεία. Και η περιπλάνηση μας ξεκινά από ένα σημείο – σταθμό για την ιστορία του κινηματογράφου περίπου 100 χρόνια πριν…

Η Γέννηση Ενός Έθνους
Η Γέννηση Ενός Έθνους
«Η γέννηση ενός… κινηματογραφικού στερεοτύπου»

Το 1915, ο Ντέιβιντ Γκρίφιθ -για πολλούς «πατέρας της κινηματογραφικής σκηνοθεσίας»- γυρίζει την «Γέννηση ενός Έθνους» («Birth of a Nation», 1915).  Η τομή που έφερνε ο Γκρίφιθ με αυτή την ταινία ήταν διττή και αντιφατική. Από την μια, εισήγαγε καινοτόμες μεθόδους και νέα μέσα κινηματογράφησης (βλ. πανοραμικές λήψεις, ποικιλομορφία πλάνων κ.α.). Από την άλλη έθεσε τις βάσεις μιας σκληρής φυλετικής παράδοσης στην βιομηχανία του αμερικάνικου σινεμά.

Η «Γέννηση ενός Έθνους» ηρωοποιεί την δράση τις Κου Κλουξ Κλαν στην διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου. Αναδεικνύει την «ευγένεια», την «ρώμη» και το «κάλλος» της λευκής φυλής. Σε αντίθεση, βέβαια, με την αγριότητα, την απανθρωπιά και την κτηνώδη βαναυσότητα που διαπερνούσε όλους τους μαύρους χαρακτήρες. Έφερνε, μάλιστα, και μια ακόμη θλιβερή τομή. Την ερμηνεία των μαύρων χαρακτήρων από λευκούς ηθοποιούς, μακιγιαρισμένους με τρόπο ώστε να προπαγανδίζεται η «κατωτερότητα» της μαύρης φυλής.

Within Our Gates
Within Our Gates
Τα Race Films, ο Όσκαρ Μίσο και ο Τζιμ Κρόου..

Για πολλά χρόνια, η παρουσία των μαύρων στο σινεμά συνδεόταν με ρόλους δευτερεύοντες, αδιάφορους και συμπληρωματικούς στην καλύτερη περίπτωση ή με την ενσάρκωση των «κακών», των «βίαιων» και των απάνθρωπων villains στην πιο συνηθισμένη. Ακόμα και στις φαινομενικά «ανώδυνες» παιδικές ταινίες της Disney, δεν έλλειπαν έμμεσες ρατσιστικές εκδηλώσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο (αξιολάτρευτος σήμερα) ουρακοτάγκος στο «Βιβλίο της Ζούγκλας» (1967) που τραγουδούσε σε jazz ρυθμούς ότι «Θέλει κι αυτός να γίνει άνθρωπος».

Ταυτόχρονα, ο νόμος του «Τζιμ Κρόου» εμπέδωνε θεσμικά τον φυλετικό ρατσισμό. Ο φυλετικός διαχωρισμός μεταξύ λευκών και μαύρων επιβαλλόταν σε κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής. Από τα εστιατόρια και τους χώρους διασκέδασης. Μέχρι τις δημόσιες συγκοινωνίες και τους δημόσιους χώρους.

Το 1920, ο Αφραμερικανός Όσκαρ Μισό, ο πρώτος δημιουργός μιας ταινίας με συντελεστές Αφροαμερικάνους Homesteader», 1919), γυρίζει την ταινία «Within Our Gates». Ένα φιλμ που ήρθε σαν «απάντηση» στην ρατσιστική προπαγάνδα του Γκρίφιθ, απεικονίζοντας με τρόπο σοκαριστικό την φυλετική και σεξουαλική βία σε βάρος των μαύρων, προκαλώντας όπως ήταν φυσικό τεράστιες αντιδράσεις και επεισόδια.

Κάπως έτσι έκανε δειλά την εμφάνιση της η κουλτούρα των race films, που μέχρι τα τέλη των 40s θα κυοφορούσε εκατοντάδες ταινίες, εκ των οποίων ελάχιστες διασώθηκαν και ακόμα λιγότερες μελετήθηκαν. Γνωστότερη εξ’ αυτών η ταινία «The Blood of Jesus» (1941). Όπως και να ‘χει, το επόμενο σημείο καμπής για το αφροαμερικανικό σινεμά θα έρθει λίγες δεκαετίες αργότερα με την έκρηξη του κινήματος «blaxploitation».

Coffy
Coffy
Η έκρηξη του «Blaxploitation»!

Το κίνημα Blaxploitation αποτέλεσε ένα από τα κινηματογραφικά ρεύματα που καθόρισε και στιγμάτισε την δεκαετία του 1970. Ξαναδιαβάζοντας σήμερα τις ταινίες που συνέθεσαν αυτό το κίνημα θα εντοπίσει μια ακομπλεξάριστη αισθητική, έναν απολαυστικό feel good τόνο και ίσως την πιο πληθωρική καλλιτεχνική αντίδραση στην λευκή καταπίεση και στον ρατσισμό που εκφράστηκε ποτέ.

Σήμερα στο κίνημα αυτό αναγνωρίζουμε την camp πλευρά του και το διαχρονικό αποτύπωμα της. Την ανεξάντλητη μουσική κληρονομιά που άφησε ως κομμάτι της φανκ κουλτούρας. Και φυσικά την αφοριστική και απολύτως γνήσια πολιτική του αθυροστομία, που στις μέρες μας λείπει αφάνταστα.

Οι λάτρεις του cult κινηματογράφου έχουν χρέος να αναζητήσουν ταινίες όπως το «Blacula» (1972) και το «Blackenstein» (1973). Ενώ το «Coffy» (1973), η ταινία που έκανε γνωστή την Παμ Γκρίερ με το ανεπανάληπτο σεξαπίλ της, καθώς και το «Superfly» (1972) αποτελούν δύο από τα φιλμ που επηρέασαν και καθόρισαν περισσότερο εκείνη την εποχή. Ιδιαιτέρως το «Superfly» εξέφρασε το «αφροαμερικάνικο» όνειρο της εκδίκησης, της λύτρωσης και της κυριαρχίας απέναντι στον λευκό -πάλαι ποτέ- δυνάστη.

Do The Right Thing
Do The Right Thing
Σπαίκ Λι κάνε το σωστό!

Στην πιο σύγχρονη δραματουργία κύριος εκφραστής της Αφροαμερικάνικης κουλτούρας στο σινεμά υπήρξε ο Σπάικ Λι με μέχρι και σήμερα η πιο σημαντική και διαχρονική ταινία του, το αριστουργηματικό «Do the Right Thing» (1989). Η καλλιτεχνική «μαγκιά» του Σπάικ Λι εντοπίζεται στο γεγονός ότι δημιουργεί μια ταινία κυριολεκτικά βγαλμένη από τους δρόμους και τα στενά, όπου η φυλετική βία, η ένταση και οι εύθραυστες κοινωνικές ισορροπίες διαμόρφωναν ένα εκρηκτικό μείγμα στα 80s. Ή μάλλον και στα 80s, καθώς λίγα χρόνια μετά την ταινία του Λι, η Αμερική θα βρισκόταν ενώπιον δεκάδων περιπτώσεων φυλετικών αναταραχών και εξεγέρσεων.

Το σινεμά του Σπάικ Λι μέχρι και σήμερα ήταν ταυτόχρονα μεγαλειώδες, μελετημένο και άνισο. Ίσως η μια πτυχή του ταλέντου του Λι να συμπλήρωνε αναπόφευκτα τις αδυναμίες της άλλης. Πάντως δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την κινηματογραφική βιογραφία του «Malcolm X» (1992) σαν ένα πλήρες ιστορικό πορτρέτο της Αφροαμερικανικής κουλτούρας, ούτε τον «Πυρετό της Ζούγκλας» (1991) που τοποθετούσε το ζήτημα των διακρίσεων στο σεξουαλικό και κοινωνικό πεδίο.

Πιο πρόσφατα ο Λι κυκλοφόρησε με μεγάλη εμπορική επιτυχία και κριτική ανταπόκριση το «BlackkKlansman» (2018), μια κωμωδία στην οποία ο Λι αξιοποιούσε ευφυώς το εύρημα της εμπλοκής ενός Αφροαμερικάνου με την Κου Κλουξ Κλαν. Ενώ λίγους μήνες πριν, σε διανομή Netflix, ήρθαμε σε επαφή με την τελευταία απόπειρα του Λι. Το «Da 5 Bloods». Μια άνιση (προφανώς), αλλά άκρως ενδιαφέρουσα πολιτικά, ιστορία με επίκεντρο 5 Αφροαμερικανούς βετεράνους του πολέμου στο Βιετνάμ.

Mississippi Burning
Mississippi Burning
Το Χόλιγουντ φωνάζει : Black Lives Matter

Τις τελευταίες δεκαετίες, ακόμα και ο συστημικός πυρήνας του Χόλιγουντ, έχει εντάξει στους κόλπους του δημιουργούς που στέκονται απέναντι στις φυλετικές διακρίσεις και τον ρατσισμό. Δεν ξεχνάμε, λοιπόν, ταινίες όπως το «Πορφυρούν Χρώμα» («The Color Purple», 1985) του Στίβεν Σπίλγκεργκ, ένα φιλμ ταυτόχρονα φεμινιστικό και αντιρατσιστικό. Η ακαδημαϊκή, αλλά ευαίσθητη ματιά του θείου Stevie θα ξαναπιάσει το νήμα τον αντιρατσιστικών προβληματισμών το 1997 με το «Amistad», μια ταινία με θέμα τους αγώνες για την εξάλειψη της δουλείας.

Εξίσου σημαντική και διαχρονική η αξία του «Mississippi Burning» (1988) δια χειρός Άλαν Πάρκερ. Στο επίκεντρο της ταινίας η απόπειρα δύο λευκών αξιωματικών του FBI να διαλευκάνουν μια σειρά από φρικιαστικές δολοφονίες μαύρων πολιτών από επιφανή στελέχη της τοπικής αστυνομίας και της πολιτικής ηγεσίας.

Ως έμμεση συνεισφορά στο αντιρατσιστικό σινεμά υπό το πρίσμα μιας διευρυμένης ανάλυσης της αμερικανικής κοινωνίας και των συνδρόμων της, μπορούμε να εκλάβουμε και το αριστούργημα του Σίτνει Λουμέτ «Οι 12 Ένορκοι» («12 Angry Men». 1959). Εκεί οπού με αφορμή την υπόθεση δολοφονίας με έναν αφροαμερικάνο κατηγορούμενο, οι 12 ένορκοι ενδύονται με τις πιο σκοτεινές και πιο φωτεινές όψεις μιας αντιφατικής και σύνθετης αμερικανικής πραγματικότητας.

Get out
Get out
Ευαισθητοποίηση, πρωτοτυπία… πολιτική ορθότητα

Αξιόλογα δείγματα ενός σινεμά ευαισθητοποιημένου και αντιφυλετικού συναντάμε και στην πιο πρόσφατη φιλμογραφία. Σημείο αναφοράς για μια νέα γενιά σινεφίλ αποτελεί, για παράδειγμα, το «American History X» (1998), το οποίο παρότι δεν αποφεύγει τις αφηγηματικές ευκολίες, δεν απεικονίζει μονάχα το φαινόμενο του ρατσισμού, αλλά αποπειράται να ερμηνεύσει τις αιτίες που το εκτρέφουν και το «ανδρώνουν» σε κοινωνίες φτώχειας, υποβάθμισης και κρατικής εγκατάλειψης.

Την τελευταία δεκαετία, η ιστορία του αφροαμερικανικού κινήματος για ισότητα, επηρέασε εντυπωσιακά την βιομηχανία του Χόλιγουντ. Αποτέλεσμα ορισμένες υπέροχες ταινίες, όπως το ευαίσθητο «Moonlight» (2016), το ανατριχιαστικό «Get Out» (2017) και το ταραντινικό «Οι Μισητοί 8» (2016), αλλά και πολλές περισσότερες πασπαλισμένες με τον ανώδυνο και επιδερμικό μανδύα της πολιτικής ορθότητας. Κοινώς ταινίες άχρωμες, ακαδημαϊκές και διδακτικές, όχι απαραίτητα κακές παραταύτα.

Το «Green Book» (2018) αξιοποίησε τα ασφαλή κλισέ και τις θετικές του προθέσεις σε τέτοιο βαθμό που έγινε ο μεγάλος -και μάλλον ιστορικά πιο άτοπος- θριαμβευτής των Όσκαρ. Λίγα χρόνια νωρίτερα το «12 Years A Slave» (2014) του Στιβ ΜακΚουίν είχε συγκλονίσει με την ωμότητα του, χωρίς όμως να έχει διάθεση να εμβαθύνει περισσότερο από το να σοκάρει. Σε αντίστοιχο κλίμα και το «Selma» (2014), όπως και το πολλαπλώς υπερεκτιμημένο «Help» (2011).

Με τα μάτια στους αγώνες του μέλλοντος
Με τα μάτια στους αγώνες του μέλλοντος
Αντί επιλόγου

Επιλέγουμε να κλείσουμε αυτό το αφιέρωμα με την ίσως πιο αναγκαία, επίκαιρη και αποκαλυπτική σύγχρονη ταινία με θέμα φυλετικό μίσος και τις διακρίσεις. Πρόκειται για το «I Am Not Your Negro» (2016) του Ραούλ Πεκ. Ένα ντοκιμαντέρ βασισμένο στα γραπτά του μαύρου ακτιβιστή και συγγραφέα James Bladwin, με επίκεντρο τα μέσα συστηματικής πολιτιστικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης των Αφροαμερικανών από την κυρίαρχη pop κουλτούρα και τους εκπροσώπους της.  Η ταινία τιμήθηκε δίκαια με Oscar καλύτερου Ντοκιμαντέρ. Αποτελεί ένα συγκλονιστικό κινηματογραφικό ντοκουμέντο, σπάνιας κινηματογραφικής αξίας. Αλλά πάνω από όλα ένας φάρος για όσους αγωνίζονται για την εξάλειψη του ρατσισμού και του φυλετικού μίσους.

Βιβλιογραφία:

  • «Filmish». Συγγραφέας: Edward Ross. Εκδόσεις: SelfMadeHero. Πρώτη Έκδοση: 2015. Ελληνική μετάφραση: Μαρία Χρήστου. Εκδόσεις: Χαραμάδα. Ελληνική έκδοση: Απρίλης 2017.
  • Περιοδικό «ΣΙΝΕΜΑ». Τεύχος 232. Άνοιξη 2014. «Η Μαύρη Κληρονομιά: Η άγνωστη Ιστορία των Race Films». Σελ. 88-90. Συγγραφέας: The Boy.
  • Περιοδικό «ΣΙΝΕΜΑ». Τεύχος 229. Καλοκαίρι 2013. «Black Power». Σελ. 96-97. Συγγραφέας: Μάρκος Φράγκος.
  • «Εισαγωγή στην Τέχνη του Κινηματογράφου». Πρωτότυπο: «Film Art: An Introduction». David Bordwell, Kristin Thompson. Εκδόσεις: ΜΙΕΤ. Αθήνα 201. Πρώτη έκδοση: Νέα Υόρκη.  Έτος έκδοσης: 1997.
Το επίσημο site του κινήματος Black Lives Matter

 

Διαβάστε περισσότερα Κινηματογραφικά άρθρα εδώ

 

Προηγούμενο άρθροΗ 17η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης διαδικτυακά
Επόμενο άρθροΘέατρο Τέχνης – Online Δράσεις και Εργαστήρια Νοεμβρίου & Δεκεμβρίου
Θοδωρής Λέννας
Σπουδάζει στην Νομική του ΑΠΘ, αλλά κρυφό πάθος του είναι το σινεμά από όταν παρακολούθησε στα 5 του το "Duck Soup" των αδερφών Μαρξ σε ένα θερινό της Αθήνας. Αρθρογραφεί για θέματα κινηματογράφου από τα μικράτα του σε έντυπα και ιστοσελίδες. Συμμετέχει στο Artic.gr από τον χειμώνα του 2017.